Phong thủy đắc địa của nơi 2 lần được chọn làm kinh đô

Sau thất bại trước quân Đại Việt năm 1471, thành Đồ Bàn (P.An Nhơn, Gia Lai) rơi vào hoang phế gần 3 thế kỷ, để rồi hồi sinh vào thế kỷ 18, khi phong trào Tây Sơn nổi lên.

Từ thành Đồ Bàn đến kinh đô Tây Sơn

Đầu năm 1776, theo Đại Nam liệt truyện (do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn), Nguyễn Nhạc cho đắp sửa thành Đồ Bàn, xưng Tây Sơn vương, đúc ấn vàng. Hai năm sau, năm 1778, ông lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu Thái Đức, đổi tên Đồ Bàn thành Hoàng Đế.

Theo sử sách, thành được mở rộng về phía đông, tường thành đá ong cao, dày và kiên cố. Thành có 5 cửa, cửa chính mở về hướng nam, phía tây nam dựng đàn Nam Giao tế trời đất. Trong thành, những công trình nguy nga như Chính Tẩm điện, cung Quyển Bồng, lầu Bát Giác… thể hiện khát vọng lập đô xứng tầm một vương triều mới.

Nguyễn Nhạc phong Nguyễn Huệ làm Long Nhương tướng quân, Nguyễn Lữ làm Tiết chế; lập con trai Nguyễn Bảo mới 3 tuổi làm thái tử. Các tướng lĩnh kiệt xuất như Trần Quang Diệu, Võ Văn Dũng, Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân… đều được trọng dụng; nữ tướng Bùi Thị Xuân được phong Đô đốc Đại tướng quân, quản lý quân dân trong hoàng thành.

Từ thành Hoàng Đế, quân Tây Sơn nhiều lần xuất chinh đánh quân Nguyễn ở Gia Định, một lần tiến ra bắc, chiếm Phú Xuân rồi thẳng đến Thăng Long. Nổi bật là trận chiến năm 1782, Nguyễn Nhạc cùng Nguyễn Huệ tiến vào cửa Cần Giờ, đốt cháy tàu Pháp, giết Cai cơ Mạn Hòe, buộc Nguyễn Ánh tháo chạy. Ba năm sau, Nguyễn Huệ tiếp tục làm nên chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút, đánh tan 5 vạn quân Xiêm.

Theo PGS-TS Đỗ Bang (Phó chủ tịch Hội Khoa học lịch sử VN), thành Hoàng Đế là một "cỗ máy chiến tranh khổng lồ", có vai trò to lớn trong việc đánh bại quân Xiêm, xóa bỏ cai trị của chúa Nguyễn, chúa Trịnh.

Vị trí đắc địa, thành trì giữa núi sông

Không phải ngẫu nhiên người Chăm rồi đến Nguyễn Nhạc chọn nơi đây làm kinh đô. Nhiều nghiên cứu gần đây cho rằng thành Hoàng Đế tọa lạc trên vùng đất có thế phong thủy "tụ thủy, tàng phong", rất thuận để dựng đô.

Theo nhóm học giả Trường ĐH Quy Nhơn (TS Nguyễn Công Thành, TS Nguyễn Doãn Thuận, TS Đinh Thị Thảo), thành Hoàng Đế nằm trên vùng đất bằng phẳng nhưng cao ráo, thế "lưng dựa núi, mặt hướng sông". Phía bắc tựa dãy Kim Sơn, phía sau có gò Thập Tháp yểm hậu; phía nam mở ra sông Đập Đá, trước mặt là gò Vân Sơn, gò Tập, núi Long Cốt làm bình phong. Phía tây là dải đồi thấp nối tiếp thành bức chắn thiên nhiên, phía đông có núi Mò O án ngữ. Bốn bề được sông Đập Đá và La Vỹ bao quanh, vừa là phòng tuyến tự nhiên, vừa thuận lợi giao thông đường thủy. Ngoài yếu tố phong thủy, Nguyễn Nhạc còn chọn nơi đây làm kinh đô để lôi kéo, sử dụng người Chăm để chống lại chính quyền chúa Nguyễn.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang (Hội Khoa học lịch sử tỉnh Gia Lai) cho rằng việc chọn nơi dựng đô chịu chi phối bởi nhiều yếu tố: chính trị, kinh tế - giao thương, quân sự và phong thủy, trong đó quân sự là then chốt. Thành Đồ Bàn, sau này là Hoàng Đế thành, được xem như "thắng địa", thế đất hội tụ, núi sông liền kề, liên kết điệp trùng, vừa có thế công vừa có thế thủ.

Nguyễn Nhạc qua miêu tả của sứ giả Anh

Trong Tây Sơn thực lục (NXB Lao Động, 2025), tác giả Trần Hoàng Vũ dẫn lại ghi chép của Chapman, trưởng đoàn sứ giả Anh đến yết kiến Nguyễn Nhạc tại thành Hoàng Đế nhằm mở đường giao thương. Sáng 25.7.1778, phái đoàn vào cung. Điện nơi vua Thái Đức và triều đình ngự họp lợp ngói, chống đỡ bằng cột gỗ lớn, phía sau lót ván. Ngai vàng kê cao, trên đặt ghế bành sơn đỏ chạm rồng; hai bên dành cho các em trai, phía sau là hàng ghế bá quan văn võ.

Nguyễn Nhạc khoác áo vàng thêu rồng, đầu đội mũ gắn đá quý. Quan lại mặc áo choàng lụa nhiều màu, trang trí hình rồng, đầu đội mũ hoa bằng vàng. Theo nhận xét của Chapman, tuy thiếu sự xa hoa thường thấy ở các vương triều phương Đông nhưng sự trang trọng và khí chất lịch sử nơi đây vẫn toát lên uy quyền của một vị hoàng đế.

Sau buổi chầu, Nguyễn Nhạc mời Chapman đến tư dinh riêng. Khác hẳn vẻ uy nghi trong triều, lúc này nhà vua chỉ khoác áo lụa trơn, đầu quấn mảnh lụa đỏ theo lối khăn xếp giản dị. Trong không khí thân mật, ông giới thiệu với sứ giả Anh những sản vật quý của xứ sở: hồ tiêu, quế, trầm hương, ngà voi, thiếc… Đồng thời, Nguyễn Nhạc bày tỏ khát vọng mở cửa giao thương với phương Tây, không giấu tham vọng chinh phục toàn bộ phương nam, vươn ảnh hưởng sang tận Xiêm La và thu hồi những vùng đất Đàng Trong còn dưới tay chúa Trịnh.

Sau khi vua Quang Trung băng hà, con là Quang Toản nối ngôi ở Phú Xuân (thuộc TP.Huế ngày nay), còn Nguyễn Nhạc vẫn trấn giữ thành Hoàng Đế. Năm 1793, quân chúa Nguyễn tiến đánh, con trai ông là Nguyễn Bảo xuất quân ứng chiến nhưng thất bại. Lúc ấy Nguyễn Nhạc đang lâm bệnh nặng, buộc phải gửi thư cầu viện ra Phú Xuân.

Quang Toản cho quân vào giải vây, Nguyễn Ánh buộc phải rút. Nhưng trớ trêu thay, các tướng lĩnh từ Phú Xuân chiếm giữ luôn Hoàng Đế thành. Uất hận vì bị tước mất quyền ngay trong thành trì do chính mình dựng nên, Nguyễn Nhạc thổ huyết mà qua đời.

Từ đó, Hoàng Đế thành khép lại vai trò kinh đô, chỉ còn vang vọng trong lịch sử như chứng tích bi hùng của vương triều Tây Sơn. (còn tiếp)