Nông sản độc lạ ở chợ phiên vùng cao: Không chỉ có măng khô, cua đá, đuông cọ... mà còn có cả "vàng đen" Tây Bắc

Ở các chợ phiên vùng cao Tây Bắc, giữa muôn vàn nông sản dân dã như măng khô, cua đá hay đuông cọ, có một loại đặc sản được người dân gọi bằng cái tên sang trọng – “vàng đen” của núi rừng.

Mỗi phiên chợ vùng cao không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là bức tranh thu nhỏ về văn hóa sinh hoạt và đời sống của người dân miền sơn cước. Trong những sạp hàng mộc mạc, bên cạnh măng khô, rau rừng, mật ong hay ớt chỉ thiên, người sành sỏi sẽ dễ dàng nhận ra những túi nhỏ đựng hạt đen bóng là hạt dổi - một nông sản quý được xem là gia vị "quốc bảo" của Tây Bắc. Không ồn ào, không phô trương, nhưng thứ hạt này lại được săn lùng từ nhà hàng cao cấp đến gian bếp của người thành phố, khiến giá trị của nó ngày càng tăng.

Chợ phiên vùng cao - kho báu nông sản của đại ngàn

Đi chợ phiên vùng cao là một trải nghiệm đặc biệt. Ở đây, người ta không chỉ mua bán, mà còn trao đổi, chia sẻ, như một cách để kết nối cộng đồng. Mỗi gùi hàng mang theo đều chứa đựng cả công sức của người miền núi từ măng khô thơm nức, những con cua đá đến đuông cọ, trăn khô,... nhiều thứ nông sản mà người thành phố dưới đồng bằng khó có cơ hội thử.

Trong video đi chợ phiên của mình, Tiktoker Triệu Thị Xiên không chỉ giới thiệu gian hàng nhỏ của mình mà còn chia sẻ rất nhiều nông sản mà bà con vùng cao đi rừng tìm được hoặc của nhà trồng được, làm được mang đến chợ bán.

Chợ phiên vùng cao thường chỉ diễn ra một tuần một lần nên mỗi khi họp chợ sẽ hội tụ rất nhiều loại nông sản tươi ngon, trong đó cũng không thiếu những nông sản độc lạ của bà con vùng cao. Người dân vùng cao thường có thói quen đi rừng, không chỉ tìm nhiều loại rau củ mà còn có các loại thảo dược, mang về phơi khô để bán.

Trong video Xiên giới thiệu, bà con mang rất nhiều nông sản đi chợ phiên để bày bán như cua đá, hạt đác, dứa rừng, đuông cọ, ốc núi. Ngoài ra, tại chợ phiên cũng bán nhiều các loại thảo dược, và cả những loại cây hiếm như thất diệp nhất chi hoa (hay còn gọi là độc cước liên, thiết đăng đài). Chợ phiên cũng không thể thiếu được những chú cún nhà, mèo nhà mang đi bán hoặc các loại chim như vẹt, bồ câu,... thậm chí, ở chợ phiên cũng có các loại trăn, rắn được làm khô. Một số vật dụng gia đình cũng được bày bán như đũa, vá. Ở chợ phiên vùng cao người ta còn bán cả huyết lình - tức máu của khỉ cái chảy ra sau khi sinh đẻ dùng làm thuốc.

Gian hàng nhỏ của Xiên cũng bán một vài nông sản như măng hái được trên rừng phơi khô, một số loại thảo dược như nhục thung dung, thiên niên kiện, cây bổ huyết, đặc biệt là hạt dổi. Xiên chia sẻ: "Cứ ngày Rằm, ngày Tết mọi người mới mua hạt dổi để ướp thịt nên hôm nay Xiên cũng mang nhiều hơn để bán".

Những túi hạt khô màu nâu đen, trông giản dị mà lại có giá trị lớn. Đó chính là hạt dổi - thứ "vàng đen" khiến không ít người miền xuôi phải trầm trồ. Giá hạt dổi dao động từ 180.000 đồng/kg - 2.800.000 đồng/kg, tùy thuộc vào loại, nguồn gốc và chất lượng. Hạt dổi thường có giá thấp hơn, từ 180.000 - 250.000 đồng/kg, trong khi hạt dổi rừng tự nhiên có thể lên tới 2.200.000 - 2.800.000 đồng/kg vì chất lượng thơm và đặc biệt hơn, chưa kể chúng còn có giá cao hơn vào dịp cuối năm. Với người dân vùng cao, đó là "của để dành" quý giá, còn với du khách, đó là món quà mang hương vị núi rừng không thể trộn lẫn.

Hạt dổi - "vàng đen" của Tây Bắc

Cây dổi (tên khoa học Michelia tonkinensis) thuộc họ Mộc lan, là loại cây gỗ lớn, cao từ 15–20 mét, cho hoa và quả thơm đặc trưng. Hạt dổi khi phơi hoặc sấy khô sẽ có màu đen bóng, thơm nồng, được người dân dùng làm gia vị ướp thịt, chấm muối hoặc pha nước chấm. Chỉ cần vài hạt dổi nướng lên giã nhỏ, mùi thơm đặc trưng lan tỏa khiến món ăn dân dã trở nên sang trọng, dậy vị hơn hẳn.

Người Tây Bắc có câu: "Nhà có hạt dổi như có vàng trong tay". Không phải ngẫu nhiên mà hạt dổi được gọi là "vàng đen" bởi để có được một cân hạt khô, người dân phải vào rừng hái từng chùm quả, tách lấy hạt, phơi nhiều nắng, rồi chọn lọc kỹ. Mỗi mùa dổi chín chỉ kéo dài chừng hai tháng, từ tháng 10 đến tháng 12 Âm lịch, nên hạt dổi ngon luôn hiếm và đắt.

Hạt dổi Tây Bắc được trồng và thu hoạch nhiều nhất ở các tỉnh Sơn La, Hòa Bình cũ (nay là tỉnh Phú Thọ), Điện Biên, Tuyên Quang và Lào Cai. Trong đó, Hòa Bình cũ (nay là Phú Thọ) và Sơn La là hai vùng nổi tiếng nhất về chất lượng.

Tại Lạc Sơn và Tân Lạc thuộc tỉnh Phú Thọ, cây dổi được xem như "cây làm giàu". Những khu rừng dổi cổ thụ xen giữa nương ngô, nương sắn, đến mùa thu hoạch, cả bản làng lại rộn ràng tiếng cười. Hạt dổi ở đây nổi tiếng thơm, cay nhẹ và không bị hắc, được thương lái tìm mua khắp nơi.

Sơn La cũng là vùng trồng dổi lớn. Nhiều hộ dân đã chuyển từ trồng ngô sang trồng dổi để tăng thu nhập. Theo thống kê của ngành nông nghiệp địa phương, mỗi hecta dổi trưởng thành có thể cho thu nhập hàng trăm triệu đồng mỗi năm - con số đáng mơ ước với vùng cao.

Ngoài ra, Điện Biên, Tuyên Quang và Lào Cai cũng có sản lượng hạt dổi đáng kể. Ở Na Hang (Tuyên Quang), hạt dổi mọc tự nhiên trong rừng cổ thụ, hạt nhỏ nhưng hương thơm sâu, được các đầu bếp nhà hàng lớn ưa chuộng. Còn ở Hà Giang cũ (nay là Tuyên Quang), người dân thường trồng dổi xen kẽ với cây lâm nghiệp để vừa giữ đất, vừa có thêm nguồn thu ổn định.

Nhờ hương thơm độc đáo, hạt dổi đã trở thành đặc sản được nhiều nước quan tâm. Hiện nay, Việt Nam bắt đầu xuất khẩu hạt dổi tuy nhiên chưa có thống kê chính thức. Theo báo Doanh nghiệp và tiếp thị, mặc dù chưa có số liệu chính thức, hạt dổi đã được xuất khẩu sang thị trường châu Âu, chứng minh sự quan tâm của quốc tế đối với mặt hàng này, trong đó phần lớn đến từ Hòa Bình cũ (nay là Phú Thọ) và Sơn La.

Không chỉ là nông sản có giá trị kinh tế cao, cây dổi còn góp phần phủ xanh đất trống đồi trọc, chống xói mòn, bảo vệ nguồn nước. Với chu kỳ khai thác lâu dài, mỗi cây dổi có thể cho hạt trong hàng chục năm. Nhiều hộ gia đình miền núi đã xem dổi như "của hồi môn" để lại cho con cháu.

Nếu cà phê là "vàng nâu" của Tây Nguyên, thì hạt dổi xứng đáng là "vàng đen" của Tây Bắc. Nó không chỉ là gia vị đặc trưng trong bữa cơm người Thái, người Mường, mà còn là biểu tượng cho sự gắn bó giữa con người với rừng. Hạt dổi làm nên hương vị của thịt nướng Mộc Châu, của chẳm chéo Hòa Bình, của mâm cơm dân tộc đậm đà hồn núi.

Giữa thời buổi hiện đại, khi nhiều nông sản bản địa dần bị lãng quên, hạt dổi lại được hồi sinh mạnh mẽ nhờ thương mại điện tử và du lịch trải nghiệm. Không ít du khách sau chuyến đi Tây Bắc đều muốn mang về một túi hạt dổi nhỏ như mang theo cả hương rừng, vị núi, và tình người giản dị của miền sơn cước.