Ngôi nhà ở Hà Nội làm cơ sở bí mật cho tổ chức cứu quốc

Hội Văn hóa Cứu quốc - một tổ chức của Mặt trận Việt Minh - đã có thời gian dài hoạt động trong ngôi nhà 5 gian lợp ngói của ông Dương Quang Trị tại làng Vĩnh Tuy, Hà Nội.

Những gia đình nuôi giấu chiến sĩ, làm cơ sở liên lạc, hoạt động cho các tổ chức cứu quốc của Mặt trận Việt Minh là một mắt xích quan trọng trong lịch sử, góp phần không nhỏ tới sự thành công của cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám tại Hà Nội. Gia đình ông Dương Quang Trị là một gia đình có công với cách mạng như thế.

Hành trình này và cuộc đời cống hiến cho đất nước của ông Dương Quang Trị đã được tác giả Dương Việt Tiến, con trai ông, ghi lại trong cuốn sách Ngôi nhà xưa yêu dấu, mới ra mắt bạn đọc hôm 7/8.

Bia di tích lịch sử Cơ sở liên lạc, hoạt động của nhóm Văn hóa Cứu quốc do UBND Thành phố Hà Nội gắn tại nhà ông Dương Quang Trị. Ảnh: Ngôi nhà xưa yêu dấu.

Ngôi nhà là cơ sở liên lạc của Hội Văn hóa Cứu quốc

Tháng 5/1941, Lãnh tụ Hồ Chí Minh quyết định thành lập Mặt trận Việt Minh, chủ trương thành lập những tổ chức mang tên Cứu quốc với sứ mệnh tập hợp các tầng lớp nhân dân, đảng phái yêu nước cùng đoàn kết, động viên toàn dân vùng lên giành chính quyền.

Tháng 2/1943, Tổng bí thư Trường Chinh soạn thảo bản Đề cương về Văn hóa Việt Nam. Trên tinh thần đề cương này, tháng 4/1943, Hội Văn hóa Cứu quốc thành lập, quy tụ đông đảo văn nghệ sĩ nổi tiếng gia nhập như nhà viết kịch Học Phi, các nhà văn, nhà báo như Nguyễn Huy Tưởng, Nam Cao, Nguyên Hồng, Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Thép Mới…

Sau khi cơ sở hoạt động ban đầu của Hội ở Phó Đức Chính bị lộ, Hội chuyển sang hoạt động tại gia đình ông Dương Quang Trị và vợ Lưu Thị Hương (em gái nhà ngoại giao Lưu Văn Lợi) tại làng Vĩnh Tuy, Hà Nội.

Trong ngôi nhà 5 gian lợp ngói, nhiều buổi nói chuyện chuyên đề của Hội đã thu hút sự chú ý của các nhà văn hóa, trí thức và các tầng lớp nhân dân. Hội ra đời tờ báo Tiên Phong, in nhiều sách của các nhà văn, nhà thơ như Xuân Diệu, Hải Triều… Nhiều câu chuyện xoay quanh hoạt động của Hội tại căn nhà đã được kể lại trong Chương I cuốn Ngôi nhà xưa yêu dấu.

Bìa sách Ngôi nhà xưa yêu dấu.

Tới năm 1944, phong trào Việt Minh ngày càng lớn mạnh, Hội Văn hóa Cứu quốc cũng theo đó tăng sức ảnh hưởng. Nhiều chiến sĩ văn hóa, chiến sĩ cộng sản vượt ngục đã ở lại nhà ông Dương Quang Trị dài ngày, được ông Trị và bà Hương chăm sóc, lo ăn lo ngủ, đảm bảo an toàn và sự bí mật.

Ngôi nhà nằm gần đồn giặc Pháp nên càng nguy hiểm. Bấy giờ, tình hình khó khăn, công chức ăn gạo bông còn dân đói khổ nhiều, ngoài đường người chết ngổn ngang. Ông Lưu Văn Lợi từng viết: “Chúng tôi là ngần ấy cái miệng ăn. Thỉnh thoảng anh Mười Hương lại đưa khách bí mật đến. Lúc thì vài đồng chí vượt ngục Hỏa Lò ra, lúc thì hai ông Nhật theo Việt Minh, lúc thì cụ Hoàng Đạo Thúy đi trốn để khỏi vào Chính phủ Trần Trọng Kim. Chạy được đủ cái ăn cho ngần ấy con người vào thời đó (bà Hương) phải là bà tướng 'hậu cần' kiệt xuất”.

Ngôi nhà là trụ cột, chỗ dựa tin cậy, chắc chắn và no ấm cho anh em hội viên Hội Văn hóa Cứu quốc. Những ngày chuẩn bị cho Hà Nội Tổng khởi nghĩa, gia đình cùng anh em Hội lại đôn đáo lo vải đỏ, vàng may quốc kỳ, khẩu hiệu, băng rôn, micro, loa truyền thanh phục vụ buổi mít tinh ngày 19/8.

Hội Văn hóa Cứu quốc cùng góp sức dựng lễ đài, trang trí toàn bộ khu vực vườn hoa Ba Đình để ngày 2/9/1945 Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn lịch sử.

Sau này, nhiều bậc lão thành cách mạng của Hội Văn hóa Cứu quốc vẫn thường tới thăm ngôi nhà, ôn lại chuyện cũ của những người được gia đình ông Trị bà Hương che chở, cho ăn những bữa cơm dẫu đạm bạc nhưng thấm đượm tình nghĩa.

Các thành viên Hội Văn hóa Cứu quốc. Hàng đầu từ trái: Nguyễn Đình Thi, Kim Lân, Nguyên Hồng, Nam Cao. Hàng sau từ trái: Nguyễn Đỗ Cung, Học Phi, Nguyễn Xuân Sanh, Chế Lan Viên, Hoàng Trung Thông, Nguyễn Huy Tưởng, Tô Hoài. Ảnh: Trần Văn Lưu/Văn Chương Phương Nam.

Một cuộc đời âm thầm cống hiến cho cách mạng

Những ngày đầu Cách mạng tháng 8 năm 1945, ông Dương Quang Trị làm việc ở Đài phát sóng Bạch Mai. Đó cũng là nơi phát sóng đầu tiên của Đài Tiếng nói Việt Nam, sau Cách mạng tháng 8/1945.

Tại đây, với vai trò là Trưởng phiên (trưởng ca trực), ông đã cùng anh chị em kỹ thuật yêu nước, phục vụ thành công buổi phát sóng giới thiệu bản Tuyên ngôn Độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh ra cả thế giới.

Tháng 12 năm 1946, cũng chính ông Dương Quang Trị đã cùng anh em kỹ thuật của Đài phát sóng Bạch Mai, thực hiện chương trình phát thanh đặc biệt, truyền đi mệnh lệnh “Toàn quốc kháng chiến” của Bộ trưởng Quốc phòng Võ Nguyên Giáp.

Về sự kiện này, cuốn sách Ngôi nhà xưa yêu dấu có ghi lại thông tin từ tài liệu của Đài Tiếng nói Việt Nam: Từ trưa 19/12/1946, tổ biên tập của Đài làm việc ở phố Cambetta (Trần Hưng Đạo ngày nay) được lệnh khẩn cấp tuyệt mật chuyển về 128C Đại La, chuẩn bị cho chương trình phát thanh đặc biệt kêu gọi các mặt trận tiến công.

Tác giả Dương Việt Tiến. Ảnh: Thúy Hạnh.

Bảo vệ an toàn cho buổi phát sóng là đội tự vệ quyết tử 11 người, trong đó có ông Dương Quang Trị. Tới giờ theo mật lệnh, bà Dương Thị Ngân đọc bản tin đặc biệt: “Đồng bào chú ý! Đồng bào chú ý! Tiếng súng đại bác đã nổ ở Hà Nội. Cuộc kháng chiến toàn quốc bắt đầu. Đây là mệnh lệnh của Bộ Quốc phòng. Tổ quốc lâm nguy! Giờ chiến đấu đã đến!...”

Những năm tháng sau đó, ông Dương Quang Trị vẫn tiếp tục đóng góp công sức cho Tổ Điện đài Trung ương. Những ngày tại Việt Bắc, trong điều kiện khó khăn về cơ sở vật chất, địa hình hiểm trở, ông luôn tìm cách linh hoạt để giải quyết yêu cầu về vật tư, đảm bảo hoạt động điện đài giữa Trung ương và các khu. Ông Trị bận rộn đi làm, cuộc sống gia đình một mình bà Hương chăm sóc.

Cuốn sách tiếp tục kể lại những giai đoạn lịch sử ở chiến khu, khi Chính phủ trở lại thủ đô, ký ức về giai đoạn Cải cách ruộng đất, ký ức về những trận bom Mỹ bắn phá Hà Nội, thời bao cấp khốn khó… Nhiều câu chuyện tưởng là tự sự riêng tư nhưng đều là một phần ký ức tập thể của người dân Hà Nội trong những tháng ngày khó quên ấy.

Một dấu mốc trong hành trình của "trái tim người lính"

Chia sẻ với Tri thức Znews, nhà văn Đặng Vương Hưng - người sáng lập và Chủ tịch Tổ chức Trái tim người lính - nơi sinh hoạt và kết nối nhiều thế hệ cựu chiến binh, gia đình cách mạng - nhận định cuốn sách là một tư liệu lịch sử quý. Cuốn sách chứa đựng câu chuyện đặc biệt, lại ra đời đúng dịp kỷ niệm lớn của đất nước.

Nhà văn Đặng Vương Hưng cũng là người có nhiều đau đáu với những câu chuyện cá nhân trong dòng chảy lịch sử. Ông đã có nhiều năm tìm kiếm tư liệu, thư từ của quân nhân và gia đình trong chiến tranh. Cũng chính nhà văn đã thuyết phục gia đình liệt sĩ Nguyễn Văn Thạc cho ra đời cuốn sách Mãi mãi tuổi 20.

Kể thêm về Tổ chức Trái tim người lính, nhà văn Đặng Văn Hưng cho biết tổ chức thành lập từ một trăn trở của ông: nơi sinh hoạt cho cựu chiến binh đã có Hội Cựu chiến binh, nhưng gia đình của họ, vợ con và các thế hệ sau phải xếp vào đâu? Trong khi đó, rất nhiều gia đình tại Việt Nam có người thân là cựu chiến binh, họ không mang áo lính nhưng mang tinh thần chẳng khác gì người trực tiếp tham gia trận chiến. Ông Hưng gọi đó là những người mang “trái tim người lính”.

Những năm qua, Tổ chức Trái tim người lính đã có nhiều hoạt động kết nối, chia sẻ, tôn vinh và tri ân các quân nhân, cựu chiến binh, thương binh và liệt sĩ. Cuốn sách Ngôi nhà xưa yêu dấu cũng là một dấu mốc đáng nhớ trong hành trình này.