Muốn phát triển khoa học, cần tăng đầu tư cho tri thức trước tiên

Ông Nguyễn Cảnh Bình nhận định cần đầu tư mạnh mẽ hơn cho tri thức, khuyến khích tinh thần học tập suốt đời thông qua hệ thống thư viện.

Khi đất nước bước vào kỷ nguyên mới với nhiệm vụ phát triển khoa học - công nghệ, đầu tư cho tri thức lại càng trở nên quan trọng, bởi tri thức là tiền đề cho sự phát triển.

Trong cuộc trò chuyện cùng Tri thức - Znews, ông Nguyễn Cảnh Bình - Chủ tịch HĐQT Alpha Books - đã chia sẻ góc nhìn về hành trình phát triển nền tri thức Việt, đồng thời đưa ra những đề xuất nhằm thực hiện mục tiêu “Lấy khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số làm động lực chính”, “Xây dựng ngành xuất bản chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại” - theo tinh thần Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng.

“Cần tìm mô hình hiện đại hóa thành công và học theo mô hình đó”

- Trước những nội dung về khoa học - công nghệ, về xây dựng nền xuất bản trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV, ông có suy nghĩ thế nào về những định hướng này?

- Mục tiêu của Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng về phát triển khoa học công nghệ, hay phát triển nền xuất bản là hoàn toàn đúng đắn, nhưng thách thức hiện nay là làm thế nào thực thi để đạt được mục tiêu đó. Đó là nhiệm vụ mà Đảng, Nhà nước và ngành xuất bản cũng như những doanh nghiệp, cá nhân tham gia phải nỗ lực.

Từ góc độ cá nhân với trên 20 năm làm trong lĩnh vực xuất bản, tôi muốn thảo luận thêm câu chuyện làm thế nào để thực hiện mục tiêu đó hiệu quả, trên 4 khía cạnh.

Tôi nghĩ cần tìm mô hình của một quốc gia nào đó đã hiện đại hóa thành công và học theo mô hình đó. Trong số các quốc gia gần gũi với Việt Nam và có thể lấy họ làm bài học, Hàn Quốc là một mô hình như thế. Họ vươn lên từ những khó khăn, cả ở tầm quốc gia và ở ngành xuất bản. Vì thế, chúng ta rất nên học mô hình hiện đại hóa của Hàn Quốc cũng như đối với riêng ngành xuất bản và công nghiệp văn hóa. Quan trọng là ngành xuất bản cần học hỏi tư duy phát triển hiện đại của thế giới, chứ không phải học những mục tiêu, con số cụ thể; từ đó tìm ra mô hình phù hợp với Việt Nam.

Yếu tố thứ hai là cần đầu tư nhiều hơn vào đào tạo con người. Để đất nước bước sang kỷ nguyên mới, phải có những con người mới với tư duy mới, tư duy số và hiện đại. Hàn Quốc, Singapore khi bắt đầu hiện đại hóa đã dành nhiều công sức để đào tạo những nhà lãnh đạo, con người cho thế hệ mới. Chúng ta cũng đề cao vai trò của nhân sự, hiểu rằng nhân sự là then chốt của then chốt, nhưng cần các biện pháp cụ thể hơn. Tôi mong muốn Nhà nước có nhiều cơ chế chính sách cụ thể thúc đẩy mạnh mẽ hơn phát triển nguồn nhân lực, đưa tư duy hiện đại vào chương trình giáo dục.

Yếu tố thứ ba liên quan tới đầu tư cho tri thức. Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị đã nhấn mạnh các nội dung về đột phá phát triển khoa học, công nghệ. Tôi cho rằng muốn phát triển khoa học công nghệ thì trước hết phải phát triển tri thức khoa học. Thí dụ, song hành với thảo luận các dự án đường sắt cao tốc, phải có công bố nghiên cứu, công trình khoa học, những cuốn sách về đường sắt của Đức, Thụy Sĩ, Nhật, Trung Quốc… Đó chính là đầu tư để học hỏi tri thức thế giới.

Thế nhưng, đầu tư cho phát triển tri thức khoa học vẫn quá ít và không thực sự thực hiện theo cách thức hiệu quả. Nếu muốn phát triển khoa học, nền tri thức khoa học phải phát triển tri thức trước tiên. Trong khi đó, các đơn vị xuất bản còn liên tục phải “vật lộn” về tài chính. Tôi tin rằng mỗi dự án lớn của đất nước cần đầu tư nhiều cho tri thức và chất xám. Một đồng dành cho tri thức để tăng khả năng thành công, còn hơn bỏ 1000 đồng làm một việc mà thiếu nghiên cứu kỹ càng, thiếu tri thức dẫn dắt, thì tỷ lệ thất bại sẽ cao.

Ví dụ, trước vấn đề ngập lụt, chúng ta cần đầu tư cho nghiên cứu giải pháp thủy lợi, cho ngành Thủy lợi. Có thể phải tính đến việc nắn dòng sông, dựng đê, đắp đập chứ không chỉ phá đê, san đất, chia nhà. Đó là tập trung cải tạo phần gốc, thay vì chỉ lo những giải pháp phần ngọn trong ngắn hạn. Phải tìm những nguyên nhân giảm lũ lụt, thiên tai, cộng tác và phối hợp chặt chẽ với Philippines, đầu tư cho ngành thủy văn, dự báo chứ không chỉ kêu gọi cứu trợ.

Yếu tố cuối cùng, tôi mong có sự cải tổ thiết chế mạnh mẽ. Các cấu trúc, mô hình hoạt động có thể tham khảo mô hình quốc tế để trở nên khoa học, hiệu quả hơn, hiện đại hơn. Tổng bí thư đã nói về việc gỡ điểm nghẽn thể chế, vậy trong từng ngành cũng xem xét lại điểm nghẽn của mỗi ngành là gì để cải tạo, sửa đổi.

Cần có những chính sách ưu đãi cho ngành xuất bản, nhằm thúc đẩy phát triển tri thức

- Có thể thấy ông coi xuất bản là một công cụ để phát triển mục tiêu lớn hơn về nền tri thức. Ông nhận định cần những chính sách cụ thể gì để hỗ trợ phát triển nền tri thức Việt mạnh mẽ hơn?

- Tôi vẫn luôn tin rằng, tri thức mở đường cho hành động, khoa học công nghệ làm nền tảng cho sự phát triển: có chủ nghĩa Marx - Lenin mới có cuộc Cách mạng Tháng Mười Nga, mới có Đảng Cộng sản; có Đường Cách mệnh của Chủ tịch Hồ Chí Minh mới có Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Vì thế, để có một nước Việt Nam hiện đại, cần có nền tri thức hiện đại, có nền xuất bản phát triển.

Đã có những bài học về sự lạc hậu, ấu trĩ mang lại sai lầm, thất bại trong lịch sử nước nhà, vì thế kỷ nguyên mới nhất định phải có một nền xuất bản Việt Nam phát triển mạnh mẽ. Nhất định cần có những cơ chế hỗ trợ, chính sách giảm thuế, nhà nước đặt hàng các dự án xuất bản lớn.

Thuế không thể giống nhau cho tất cả các ngành. Nếu Tổng bí thư đã nhấn mạnh ưu tiên phát triển khoa học, công nghệ, thì xuất bản tri thức khoa học cũng cần có những ưu đãi vì đó cũng chính là khoa học công nghệ. Xuất bản vừa là công cụ giáo dục, vừa là công cụ cho phát triển khoa học công nghệ. Như vậy, có ưu đãi cho giáo dục thì cũng nên có những ưu đãi cho ngành xuất bản.

Việt Nam đã có những phố sách thành công tại Hà Nội, và đặc biệt là tại TP.HCM. Hàn Quốc đã đi xa hơn, lập ra một khu “Book City” có quy mô chỉ cỡ bằng một phường của ta. Khu “Book City” này có những ưu đãi đặc biệt cho những đơn vị làm về xuất bản, nhằm khuyến khích giới xuất bản cùng tập hợp về khu vực đó. Họ có nhiều hoạt động rộng hơn chỉ là một phố sách thông thường, ở đó có các trụ sở của các nhà xuất bản, có nơi gặp mặt, hội thảo cho các tác giả, học giả... Singapore cũng có những cơ chế khấu trừ thuế thu nhập cho những khoản mua sách.

Thông qua những việc như thế, quốc gia có thể hỗ trợ người dân phát triển tri thức, tạo điều kiện cho người dân học tập. Việt Nam cũng có thể học tập tạo ra một khu tương tự Hàn Quốc vậy. Một “thành phố sách” để các nhà xuất bản cùng kéo về đó, cùng kinh doanh sôi động, và nhờ vậy có nhiều sự kiện lan tỏa tri thức.

Đường sách có thể mở rộng, phát triển trở thành "thành phố sách". Ảnh: Báo Người Lao Động.

Ngoài ra, tôi mong muốn Chính phủ thúc đẩy mở cửa và xóa bỏ các thủ tục nhập khẩu văn hóa, tri thức, sách báo để tri thức quốc tế về Việt Nam nhanh chóng và thuận tiện hơn. Chúng ta đã thấy việc kết nối Internet năm 1997 mang lại những kết quả tuyệt vời thế nào; nếu Amazon vào Việt Nam thực sự sẽ mang lại những kết quả tuyệt vời không kém. Với tôi, Amazon giống như một trục cao tốc cho tri thức, cho khoa học, công nghệ.

Hỗ trợ ngành xuất bản cũng chính là hỗ trợ các giáo sư, tiến sĩ với các công trình nghiên cứu, cũng là hỗ trợ các tác giả sách trong nước. Tất cả những hỗ trợ đó đều giúp quảng bá tri thức khoa học.

“Để người dân học tập suốt đời, cần có nơi chốn để họ học tập”

- Alpha Books đã có những hoạt động gì hướng tới phát triển tri thức nói chung và xuất bản nói riêng?

- Chúng tôi đang nghiên cứu phát triển một mô hình thư viện hiện đại. Thư viện nên là một trong ba trụ cột quan trọng để phát triển tri thức Việt, gồm: thứ nhất, hệ thống thư viện hiện đại rộng khắp; thứ hai, một trục tri thức kết nối với quốc tế như Amazon; thứ ba, thúc đẩy các hoạt động nghiên cứu, xuất bản các công trình nghiên cứu của người Việt.

Mô hình thư viện hiện đại phải là một trung tâm tri thức và văn hóa, không phải chỉ là những tủ sách giấy, không chỉ ebook mà kết nối với các trung tâm tri thức hiện đại của thế giới. Muốn đi nhanh và kịp với các nước tư bản, thư viện cần tạo cơ hội cho người Việt tiếp cận tri thức hiện đại. Thư viện có thể tổ chức hội thảo, sự kiện, học tập, co-working space… Chúng tôi muốn biến những thư viện thực sự trở thành trung tâm học tập, để thực hiện mục tiêu học tập trọn đời.

Thí dụ, thư viện có thể mua các tài khoản quốc tế, có những kết nối để sinh viên đại học Việt Nam có thể đọc luận văn, luận án các trường Anh, Mỹ,... Thư viện cũng có thể mua các tài khoản AI như ChatGPT Pro, Gemini.AI, MidJourney,… Đối với thư viện, những khoản này không tốn quá nhiều ngân sách, nhưng với sinh viên rất có ý nghĩa. Thư viện là nơi giúp cho con người tiếp cận tri thức hiện đại với giá rẻ, mà điều kiện cá nhân không làm được. Thực hiện những điều này, thư viện sẽ tự nhiên thu hút đông sinh viên tới.

Thư viện Starfield ở Hàn Quốc đặt ngay trung tâm một khu thương mại lớn. Ảnh: Klook.

Các thư viện quốc gia, thư viện tỉnh, thành phố cũng cần chuyển dịch thành các trung tâm học tập suốt đời. Các khu đô thị cũng nên chuyển dịch không gian chung, nhà sinh hoạt cộng đồng thành không gian học tập và văn hóa của cộng đồng.

Ngoài ra, các trường có thể triển khai thêm các module học ngắn hạn, chỉ cần học 2 tuần tới 2 tháng để người học đạt được một kỹ năng. Một người dân muốn có thêm kỹ năng mới không cần bỏ ra 4 năm để học một bằng đại học mới, mà chỉ cần học những khóa ngắn hạn. Để người dân thực sự học tập suốt đời, chúng ta cần có những nơi chốn để họ thực sự được học tập.

Tôi nhớ lại hành trình tìm đường cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bác đã sang Boston năm 1912, chính ở đó, Người không chỉ hiểu chế độ tư bản, mà hơn hết, là học hỏi mô hình một cuộc cách mạng giành độc lập. Người đã học hỏi từ Cuộc cách mạng Mỹ 1776, 13 thuộc địa đã đánh đuổi đế quốc rồi giành độc lập và xây dựng một quốc gia hùng mạnh.

Hôm nay, đất nước chúng ta lại có những thách thức lớn lao: trở thành một quốc gia hiện đại. Bài học sống và làm theo Tư tưởng Hồ Chí Minh lại một lần nữa trở nên rõ ràng: hãy tìm kiếm mô hình của các nhà nước hiện đại, họ đã vươn mình thế nào. Hãy học theo họ, cả về thể chế, về khoa học công nghệ, và về tri thức, về văn hóa, về xuất bản. Tôi mong chúng ta cũng sẽ thành công như thế.