Lắt léo chữ nghĩa: Giày vò hay dày vò, cái nào đúng?

Hiện nay trên mạng xã hội đang diễn ra cuộc tranh luận về chính tả của từ "giày vò" và "dày vò", khởi nguồn từ câu "Dày vò chút phận thơ ngây" trong chương trình Vua tiếng Việt, phát sóng ngày 7.11.

Trước hết xin bàn về câu "Dày vò chút phận thơ ngây". Đây là câu 245 trong truyện thơ Quan Âm Thị Kính xuất bản vào hậu kỳ trung đại, tức khoảng nửa cuối thế kỷ 19. Trong tác phẩm này còn có câu "Trách người sao nỡ dày vò" (c.229). Như vậy, từ "dày vò" xuất hiện ít nhất là 2 lần giống nhau, thoạt nhìn có thể cho rằng đây là từ không do lỗi đánh máy hay viết sai chính tả. Tuy nhiên, trên thực tế, có nhiều sách báo sử dụng cả hai cách viết: giày vò và dày vò, cả hai đều có nghĩa là "làm cho đau đớn một cách day dứt" (Từ điển tiếng Việt - Hoàng Phê chủ biên, 1988, tr.417).

Như vậy, khác biệt chính tả ở đây là chữ dày/giày.

Trong Từ điển chữ Nôm dẫn giải của Nguyễn Quang Hồng có nhiều chữ Nôm viết là dày (持, ꠗ, 苔, ૅ, ૆ ), dùng trong "bánh dày" hoặc có nghĩa là "bề dày, đầy đặn, sượng sùng"…, song không chữ nào liên quan với dày vò theo định nghĩa trên.

Những từ khác kết hợp với dày như dày bịt, dày cộp, dày cui, dày dạn, dày dặn, dày đặc, dày đục, dày cồm cộp, dày gió dạn sương…, vẫn không có nghĩa liên quan với dày vò.

Riêng về chữ giày (胐), đây là chữ có thanh phù là đài (苔), nghĩa phù là túc ( 羷), tức nói về đôi giày. Thí dụ: "Dép giày quần áo ướt bùn" (Kính phụng Táo thần diễn ca).

Về từ nguyên, giày (danh từ) là từ xuất hiện trước, sau đó xuất hiện nghĩa (động từ) là "giẫm đạp, chà đạp nhiều lần cho nát ra", rồi xuất hiện những từ phái sinh như giày vò, giày xéo…

Trong Truyện Kiều có chữ 胐 được phiên là dày/giày, thí dụ trong câu 3162 (Chẳng cầm cho vững lại giày/dày cho tan). Trong bản Truyện Kiều 1872 (bản Duy Minh Thị), Nguyễn Tài Cẩn phiên chữ 胐 là dày, song trong bản Truyện Kiều 1870 (bản Kinh đời Tự Đức), Nguyễn Quảng Tuân lại phiên là giày.

Xin lưu ý, chỉ có Nguyễn Tài Cẩn phiên là dày, 4 bản Truyện Kiều khác mà chúng tôi tham khảo đều phiên là giày (bản 1866, 1870, 1871, 1902).

Nhìn chung, trong phương ngữ Bắc, người ta thường không phân biệt phụ âm đầu d và gi, đều phát âm là /z/; còn trong phương ngữ Nam, cụ thể là giọng Sài Gòn, d và gi thường được phát âm là /j/, do đó nảy sinh sự khác biệt trong cách viết. Nói cách khác, từ "biến thể ngữ âm" có thể dẫn tới "biến thể chính tả".

Trong tiếng Việt, ngoài dày vò/giày vò, ta còn thấy những từ có tính lưỡng khả như ca thán/ta thán, cà kheo/cà khêu, dàn mướp/giàn mướp hay dẫm đạp/giẫm đạp, dâu gia/giâu gia, già dặn/già giặn hoặc khẳng khái/khảng khái; dửng mỡ/rửng mỡ…

Có những từ mang tính lưỡng khả (hoặc tam khả, tứ khả) thường sinh ra là do biến âm hoặc dùng sai nhiều. Chúng có thể là những từ "không cần thiết", vì thế cần loại bỏ, chỉ giữ lại những từ chuẩn chính tả và có ý nghĩa.

Như vậy, ở đây, cần loại bỏ từ dày vò, vì không có từ dày nào liên quan đến nghĩa "làm cho đau đớn một cách day dứt", trong khi đó, từ giày vò đáp ứng cả tiêu chí về chính tả và ý nghĩa. Dĩ nhiên, không chấp nhận cách viết sai chính tả là dầy vò hoặc giầy vò.