Lãnh chúa ‘khét tiếng’ vùng sông Đà qua nghiên cứu của học giả Pháp

Từ nguồn lưu trữ được khai thác, đặc biệt là bộ hồ sơ mang tên “Gia tộc Đèo Văn Trì” mang mã số 13PA1, nhà sử học Philippe Le Failler dần khai mở những thông tin quan trọng về Đèo Văn Trì.

Trong cuốn Sông Đà: Lịch sử một vùng biên cảnh của Việt Nam, từ việc khai thác, chắt lọc tư liệu quốc sử, ghi chép của quan lại địa phương, các du khảo, cũng như từ nguồn lưu trữ Pháp, nhà sử học Philippe Le Failler đã dựng nên một tập đại thành về lịch sử khu vực sông Đà.

Sách Sông Đà: Lịch sử một vùng biên cảnh Việt Nam. Ảnh: O.P.

Họ Đèo ở Lai Châu

Cuốn sách cũng làm rõ vai trò của các cá nhân trong tiến trình vận động của lịch sử vùng đất miền núi phía Bắc này, như trường hợp lãnh chúa Lai Châu Đèo Văn Trì và anh em, con cháu ông ta, những người đã gắn kết số phận của họ với sự hiện diện của người Pháp từ cuối thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20.

Đèo Văn Trì là một nhân vật được lồng ghép vào lịch sử cai trị của người Pháp và được nhắc đến trong một số sách. Tuy nhiên cho đến nay, chưa có một nghiên cứu cụ thể nào về ông ta được thực hiện. Sự thật về nhân vật này chỉ được nhắc đến qua một số ghi chép của Auguste Pavie, lãnh sự, ủy viên chính phủ Cộng hòa Pháp tại Lào, và đến nay vẫn còn nhiều bí ẩn.

Với nguồn lưu trữ được khai thác, từ những hồ sơ liên quan đến thăng chức trong bộ máy quan lại, tình hình kinh tế chính trị, đến báo cáo của các nhân viên, nhất là của Pavie, đặc biệt là bộ hồ sơ mang tên “Gia tộc Đèo Văn Trì” mang mã số 13PA1 của Thanh tra Jules, thanh tra chính trị vụ Bắc Kỳ, nhà sử học Philippe Le Failler dần khai mở những thông tin quan trọng về Đèo Văn Trì và gia tộc của ông.

Theo như lời kể của Đèo Văn Trì, họ Đèo vốn không phải người Thái mà là người Hoa gốc Quảng Đông. Tổ tiên của họ là một viên tướng nhà Minh đã chọn lưu vong sau cuộc xâm lược của Mãn Châu vào cuối thế kỷ 17. Sau khi dừng lại ở Cao Bằng, họ Đèo định cư ở Bắc Ninh và thần phục nhà Lê. Một trong số các vua Lê đã cử người họ Đèo đi dẹp hải phỉ đang hoành hành ở sông Đà. Sau đó, họ Đèo đã cắm rễ ở miền Thượng và luôn được bố trí làm quan giữ trấn biên ải và lãnh chúa Lai Châu, Phong Thổ.

Đèo Văn Trì (hàng ngồi trái) với Kam Doi (hàng ngồi phải) và quân Cờ Đen, năm 1890. Nguồn: wikipedia.

Đèo Văn Trì tức Cầm Oum hay còn gọi là Tao Luông (1848-1908) là con trai Đèo Văn Seng (?-1891) từng đảm nhiệm chức thổ tri châu Lai Châu và tri phủ Điện Biên. Năm 18 tuổi, Đèo Văn Trì đã tham gia chiến đấu cùng cha chống lại người Pong (người Thái Lự) ở Sip-son-ba-na (nằm giữa vùng Bắc Lào, Vân Nam và Miến Điện), giải phóng xứ Lai.

Năm 1872, 6.000 quân Cờ Vàng tràn qua vùng sông Đà, chiếm các động của người Thái và lật đổ giới thượng lưu truyền thống. Phần lớn thanh niên và người già các tộc Thao [Thái] đã quy hàng, chỉ trừ Lai Châu vì từ năm 1873-1874, Đèo Văn Trì vẫn chiến đấu ở Mường So (Phong Thổ).

Để thưởng chiến công của họ Đèo, năm 1875, chính quyền Đại Nam thăng chức cho Đèo Văn Seng thành Tri phủ Điện Biên và Đèo Văn Trì làm Tri châu Lai Châu.

Năm 1878, người Việt rơi vào một tình thế bất lợi chưa từng thấy. Không chỉ người Pháp xâm phạm chủ quyền mà các băng đảng phương Bắc tràn ngập phía bắc đất nước. Đèo Văn Trì khi đó đã theo về với Lưu Vĩnh Phúc, thủ lĩnh quân Cờ Đen, chủ nhân thực sự của một khu vực trải từ Lào Cai cho đến Hưng Hóa.

Lãnh chúa xứ Lai

Năm 1885, hưởng ứng phong trào Cần Vương, Đèo Văn Trì đã tiến hành chiến tranh cơ động với người Pháp và bám trụ trên lãnh thổ Lai Châu. Với sự mạnh mẽ và thiện chiến, ông tỏ ra rất khó bị tiêu diệt bằng súng đạn. Mặt khác, quân số Pháp lại eo hẹp, địa hình quá rộng, quá hiểm trở để bình định một cách dễ dàng, nên các lực lượng Pháp đã triển khai một chiến lược mới.

Giải pháp khả dĩ là thỏa hiệp giữa cách sử dụng vũ lực và một chính sách chiêu hàng do những người khôn khéo đảm nhiệm. Khi làm như vậy, người Pháp sẽ đóng vai trò bảo hộ miền Thượng.

Hai lần Pavie lên Lai Châu là để xác nhận giải pháp nằm ở việc chiêu hàng Đèo Văn Trì. Thời điểm này, Đèo Văn Trì vẫn rong ruổi giữa thượng nguồn sông Đà và Vân Nam nhưng ông rơi vào cảnh tiến thoái.

Mộ Đèo Văn Trì khoảng những năm 1920-1929. Ảnh: TL.

Lần thứ 3 Pavie lên Lai Châu là tháng 2 - tháng 4 năm 1890 để chiêu hàng Đèo Văn Trì. Sau nhiều ngày đàm phán, cuối cùng ngày 7/4/1890, Đèo Văn Trì chính thức hàng quân Pháp. Để đổi lấy sự khuất phục của Đèo Văn Trì, Pavie hứa cho ông cai trị vùng Lai Châu.

Ngày 29/4/1890, được sự ủy nhiệm của Hoàng đế An Nam, Pavie, lãnh sự, ủy viên chính phủ Cộng hòa Pháp tại Lào, đã bổ nhiệm Đèo Văn Trì làm tri phủ lãnh thổ Điện Biên gồm các châu Lai Châu, Quỳnh Nhai, Luân Châu, Tuần Giáo. Lương hàng năm của tri phủ được ấn định là 1.200 đồng bạc.

Cuối năm 1890, ở Hà Nội, trước Toàn quyền Lanessan, Đèo Văn Trì được phong tước hiệp sĩ và trao huân chương Long Bội tinh của An Nam. Sau đó, năm 1892, ông ta được trao Bắc đẩu bội tinh.

Sau một thời gian chiêu hàng, Đèo Văn Trì đã duy trì trật tự ở vùng Thượng du sông Đà và nười Pháp không còn nghi ngờ về lòng trung thành của ông nữa.

Ngày 28/1/1893, Đèo Văn Trì được bổ làm quản đạo. Sau khi làm quản đạo, ông đã kiểm soát đạo Lai và áp đặt được chủ quyền gần như tuyệt đối. Khu vực này không có cuộc nổi dậy nào và cũng không có giặc Khách quấy nhiễu. Đèo Văn Trì cũng kiểm soát toàn bộ thương mại trên vùng sông Đà, nhờ độc quyền vận chuyển. Hàng hóa đi qua xứ Lai phải chịu một nửa thuế hiện vật. Thuốc phiện đi đường này phải đóng 10%...

Thời kỳ từ năm 1895 đến năm 1908, khi thung lũng sông Đà và 12 xứ Thái đã bình định, chính quyền dân sự tiếp quản khu vực này từ tay chính quyền quân sự, hoạt động của quân đội thưa thớt hẳn. Quản đạo Lai Châu Đèo Văn Trì không thấy ai kiểm soát mình nên được đà mở rộng thế lực và trở thành lãnh chúa vùng biên cương.

Đèo Văn Trì qua đời ngày 12/3/1908 vì một cơn đau tim, thọ khoảng 60 tuổi. Con trai ông là Đèo Văn Khang (1870-1930), Đèo Văn Long (1877-1975) lần lượt kế nghiệp ông. Sau khi Pháp thất bại ở trận Điện Biên Phủ, Họ Đèo biến mất khỏi lịch sử khi bỏ mặc xứ Lai. Dĩ nhiên, thị tộc này vẫn chưa chấm dứt, nhưng hiện tại họ gần như không còn lưu dấu gì ở vùng Thượng Sông Đà.