Huyết áp trẻ em tăng vọt sau 20 năm: Nguy cơ nào đằng sau?

Trong vòng 20 năm qua, tỉ lệ trẻ em mắc tăng huyết áp đã tăng gần gấp đôi trên toàn thế giới. Đây không còn là vấn đề của người trưởng thành như quan niệm quen thuộc, mà đang trở thành mối đe dọa sức khỏe âm thầm ở trẻ nhỏ và thanh thiếu niên.

Nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm các nhà khoa học quốc tế, tổng hợp dữ liệu của 96 nghiên cứu độc lập, bao gồm hơn 400.000 trẻ em và thanh thiếu niên từ nhiều khu vực khác nhau trên thế giới. Kết quả cho thấy tỉ lệ tăng huyết áp ở bé trai tăng từ 3,40% lên 6,53%, trong khi ở bé gái tăng từ 3,02% lên 5,82% trong giai đoạn 2000-2020. 

Sự gia tăng này xảy ra ở nhiều vùng địa lý khác nhau, bất kể sự khác biệt về mức thu nhập hay điều kiện sống.

Tăng huyết áp: "Kẻ phá bĩnh thầm lặng" ở trẻ nhỏ

Tăng huyết áp từ lâu được gọi là "kẻ giết người thầm lặng" ở người lớn, bởi bệnh diễn tiến âm thầm, không triệu chứng rõ rệt nhưng gây tổn thương lên tim, mạch máu, mắt, thận và não. 

Điều đáng lo ngại là xu hướng này đang dịch chuyển sang nhóm tuổi nhỏ hơn. Trẻ em có huyết áp cao không chỉ có nguy cơ tiến triển thành tăng huyết áp mạn tính khi trưởng thành, mà còn đối mặt với hàng loạt biến chứng sớm, như rối loạn chuyển hóa, dày thành mạch, tổn thương tim hoặc suy giảm chức năng thận.

Nhóm nghiên cứu đã sử dụng những tiêu chuẩn nghiêm ngặt: chỉ những trường hợp đo huyết áp ít nhất ba lần độc lập tại phòng khám mới được xác nhận là tăng huyết áp. Khi áp dụng tiêu chí này, tỉ lệ tăng huyết áp toàn cầu ở trẻ em đạt 4,28%, và tỉ lệ tiền tăng huyết áp (tiền đề dẫn tới bệnh) lên đến 8,15%.

Đáng chú ý nhất, nhóm trẻ béo phì có nguy cơ cao gấp gần tám lần so với trẻ có cân nặng bình thường. Tỉ lệ tiền tăng huyết áp trong nhóm này cũng gần 19%, cao vượt trội so với mức nền. 

Tuy nhiên, việc trẻ có cân nặng bình thường vẫn xuất hiện tăng huyết áp cho thấy vấn đề phức tạp hơn nhiều, liên quan đến lối sống, chế độ ăn, vận động, chất lượng giấc ngủ, căng thẳng hoặc yếu tố di truyền.

Béo phì: Yếu tố lớn nhưng không phải duy nhất

Phân tích cho thấy béo phì là yếu tố nguy cơ hàng đầu. Mỡ thừa không chỉ làm tăng nhu cầu máu nuôi cơ thể, dẫn đến tăng áp lực lên tim và thành mạch, mà còn gây rối loạn hệ thống điều hòa huyết áp thông qua thể tích tuần hoàn, insulin và nhiều hormone khác.

Tuy vậy, các nhà nghiên cứu khẳng định béo phì không phải là lời giải thích duy nhất cho sự gia tăng đáng kể này. Theo TS Rubin Cooper, bác sĩ tim mạch nhi khoa tại Trung tâm Y tế Nhi Cohen (Mỹ), một phần nguyên nhân có thể đến từ việc ngày càng có nhiều quốc gia đưa huyết áp vào danh sách xét nghiệm định kỳ cho học sinh, giúp phát hiện bệnh sớm hơn so với trước.

Ông cho biết: "Chúng tôi nhận thấy cả trẻ thiếu cân và trẻ có cân nặng bình thường vẫn có thể bị tăng huyết áp. Điều này cho thấy vấn đề đa yếu tố và không thể chỉ quy gọn vào béo phì".

Ngoài ra, nhiều nghiên cứu trước đây ghi nhận mối liên quan giữa huyết áp cao ở trẻ với việc ăn quá nhiều muối, uống nhiều nước ngọt và đồ uống có đường, lạm dụng thiết bị điện tử, ít vận động, thiếu ngủ mãn tính, căng thẳng học đường kéo dài, tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch hoặc rối loạn chuyển hóa…

Khi phân tích theo nhóm tuổi, tỉ lệ tăng huyết áp tăng dần theo thời gian và đạt đỉnh ở khoảng 14 tuổi, trước khi giảm nhẹ ở nhóm tuổi lớn hơn.

Điều này cho thấy rằng những thay đổi ở tuổi dậy thì, biến chuyển nội tiết tố và thói quen sinh hoạt trong giai đoạn thiếu niên có thể đóng vai trò quan trọng dẫn tới tỉ lệ cao huyết áp tăng.

Khi phân tích tác động toàn cầu, các chuyên gia cảnh báo rằng tăng huyết áp ở trẻ em không còn là vấn đề trong phạm vi bệnh viện, mà sẽ là gánh nặng lớn đối với hệ thống y tế và nền kinh tế nếu không được kiểm soát. Trẻ bị tăng huyết áp sớm thường có xu hướng kéo dài tình trạng này suốt đời, làm tăng nguy cơ suy tim, đột quỵ và bệnh lý mạch máu khi trưởng thành.

Chuyên gia cho rằng phụ huynh có thể bắt đầu bằng những biện pháp đơn giản như giảm thời gian sử dụng màn hình, tăng cường vận động ngoài trời, ưu tiên bữa ăn gia đình và giảm thực phẩm giàu đường, muối, chất béo bão hòa. 

Tuy nhiên, thay đổi lối sống không thể thay thế hoàn toàn sàng lọc sức khỏe định kỳ, đặc biệt với trẻ có yếu tố gia đình liên quan đến bệnh tim mạch.

Bối cảnh Việt Nam: dấu hiệu cảnh báo không thể bỏ qua

Tại Việt Nam, dù nghiên cứu trên không chỉ ra dữ liệu riêng, nhưng xu hướng chung của thế giới cũng phản ánh phần nào thực tế trong nước. Tỉ lệ thừa cân, béo phì ở trẻ em Việt Nam tăng nhanh trong 10 năm qua, đặc biệt ở khu vực đô thị. 

Các khảo sát gần đây cho thấy thói quen ăn mặn, tiêu thụ nhiều thức ăn nhanh, nước ngọt và việc trẻ ít vận động đang trở thành vấn đề đáng lo ngại.

Bên cạnh đó, đo huyết áp cho trẻ không phải lúc nào cũng được coi trọng trong các đợt khám sức khỏe trường học, khiến nhiều trường hợp tăng huyết áp sớm bị bỏ sót. Thực tế, một số bệnh viện nhi lớn trong nước ghi nhận tình trạng trẻ đến khám vì đau đầu, chóng mặt, mệt mỏi… nhưng nguyên nhân lại xuất phát từ huyết áp cao.

Việc Việt Nam đang đứng trước xu hướng trẻ hóa bệnh tim mạch buộc các phụ huynh và trường học cần quan tâm nhiều hơn tới việc kiểm tra sức khỏe định kỳ, theo dõi cân nặng hợp lý, hạn chế ăn mặn, giảm đồ uống có đường và thúc đẩy vận động.

Ở quy mô chính sách, cần có các chương trình dinh dưỡng học đường rộng khắp, nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của huyết áp ở trẻ và tích hợp tầm soát huyết áp vào các chương trình y tế học đường.

Tăng huyết áp không phải là "căn bệnh của người lớn" nữa. Nghiên cứu toàn cầu mới nhất cho thấy đây là vấn đề nghiêm trọng và đang gia tăng ở trẻ trên toàn thế giới. Dù béo phì là yếu tố thúc đẩy quan trọng, nhưng không phải là duy nhất. Sự thay đổi trong lối sống, môi trường và thói quen sinh hoạt của trẻ em hiện nay đều góp phần khiến bệnh xuất hiện sớm hơn.

Những thay đổi nhỏ trong gia đình, ăn uống lành mạnh hơn, hạn chế đồ chế biến sẵn, ngủ đủ, vận động nhiều hơn và khám sức khỏe định kỳ có thể tạo nên khác biệt lớn. Với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, nơi tốc độ đô thị hóa và thay đổi lối sống diễn ra nhanh chóng, việc chủ động phòng bệnh cho trẻ càng trở nên cấp thiết.