EVFTA và câu chuyện truyền cảm hứng cho EU sang cửa ngõ ASEAN

Cao ủy Thương mại EU Maroš Šefčovič đã nói một câu đáng nhớ trong chuyến thăm Hà Nội cuối tuần trước: “Việc Việt Nam ký kết và thực thi tốt Hiệp định EVFTA đã truyền cảm hứng cho các quốc gia khác trong khu vực".

Đằng sau một câu nói ngoại giao là thông điệp chiến lược: Brussels muốn biến ASEAN thành “cánh cửa” thương mại mới trong kỷ nguyên bất định, và Việt Nam – với EVFTA – trở thành hình mẫu để mở cánh cửa đó.

EU và ASEAN trong bối cảnh thương mại bất định

Trong quan hệ xuyên Đại Tây Dương, EU được coi là “ngang tầm” với Mỹ về sức mạnh kinh tế, nhưng thực tế, cán cân thương mại thường nghiêng về phía Washington.

Các vòng xoáy thuế quan – từ thép, nhôm (tới 50% theo Điều 232), cho tới ô tô, dược phẩm, chất bán dẫn (15%) – cho thấy EU khó yên tâm dựa vào Mỹ như một trụ cột ổn định. Nguy cơ “U-turn” (quay ngoắt) trong chính sách thương mại luôn hiện hữu, khiến doanh nghiệp châu Âu dè dặt trong đầu tư và mở rộng.

Trong bối cảnh đó, ASEAN nổi lên như một đối tác đầy tiềm năng. Với hơn 660 triệu dân, GDP 3.900 tỷ USD (2024), tăng trưởng đều đặn trên 4–5%/năm, khu vực này là nền kinh tế lớn thứ 5 thế giới. ASEAN cũng là đối tác thương mại lớn thứ ba của EU ngoài châu Âu, sau Mỹ và Trung Quốc, với kim ngạch 258,7 tỷ EUR năm 2024.

Địa kinh tế ASEAN gắn liền chuỗi cung ứng toàn cầu. ASEAN trở thành điểm trung chuyển, thay thế trong điện tử, dệt may, nông sản nhiệt đới, thậm chí cả bán dẫn. Đây chính là lối mở để EU đa dạng hóa chuỗi giá trị và khẳng định vai trò toàn cầu độc lập.

EVFTA – Bài học mẫu để nhân rộng

Trong số 10 nước ASEAN, Việt Nam là nước đi đầu ký kết EVFTA (2020). Kết quả thực chứng rất rõ ràng.

Chỉ sau vài năm thực thi EVFTA, kim ngạch thương mại hàng hóa song phương Việt Nam – EU đã tăng thêm 64 tỷ EUR, tương ứng mức tăng 47%, trong đó xuất khẩu của Việt Nam sang EU tăng 60% (20 tỷ EUR) còn xuất khẩu từ EU sang Việt Nam chỉ tăng khoảng 10% (1–2 tỷ EUR).

Những con số này cho thấy sức bật mạnh mẽ, nhưng cũng phơi bày thực tế: cán cân nghiêng nhiều về phía Việt Nam. Đây là vấn đề EU muốn cân bằng hơn trong giai đoạn tới.

Đồng thời, chính thành công này khiến các nước ASEAN coi Việt Nam như “case study”: ký FTA với EU là có lợi, dù phải chấp nhận tiêu chuẩn cao và cải cách nhiều hơn. EVFTA vì thế trở thành “bài tập mẫu” để ASEAN học hỏi trước khi bước vào vòng đàm phán với Brussels.

Việt Nam – Người tiên phong của ASEAN

Trong chuyến thăm, EU và Việt Nam đã thống nhất thành lập Tổ công tác hỗn hợp để rà soát và tháo gỡ vướng mắc trong EVFTA. Đây là bước tiến quan trọng, biến hiệp định thành cơ chế sống, có thể điều chỉnh và cân bằng.

Các khuyến nghị kỹ thuật EU đưa ra với Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành chuẩn mực ASEAN sau này:

•  UNECE – bộ quy chuẩn toàn cầu về an toàn, môi trường cho ô tô và linh kiện.

•  SPS (kiểm dịch thực vật) – cơ chế “công nhận cấp EU, hiệu lực toàn khối 27 nước, và có đi có lại”.

Nếu cơ chế này vận hành trơn tru ở Việt Nam, chắc chắn sẽ được nhân rộng ra toàn khối. Ngoài thương mại, hai bên cũng mở rộng hợp tác trong các lĩnh vực chiến lược như năng lượng tái tạo, chất bán dẫn, logistics, viễn thông, pin, công nghệ số/AI, hàng không. Đây đều là ngành ASEAN có thế mạnh, nhưng Việt Nam – với lợi thế “đi trước một bước” – có thể giữ vai trò trung tâm.

EU – Đối tác đối ngoại quan trọng của Việt Nam

Phó Thủ tướng Bùi Thanh Sơn khẳng định EU là đối tác quan trọng trong chính sách đối ngoại của Việt Nam. Ông nhấn mạnh hợp tác hai bên đã đạt nhiều kết quả thực chất trên nhiều lĩnh vực: kinh tế, thương mại, khoa học – công nghệ, quốc phòng – an ninh, giáo dục, môi trường, văn hóa, du lịch. Hai bên đã thiết lập 8 cơ chế đối thoại định kỳ, phối hợp chặt chẽ tại các diễn đàn đa phương.

Phó Thủ tướng hoan nghênh việc hai bên đang trao đổi để nâng cấp quan hệ lên Đối tác chiến lược toàn diện, đồng thời đưa ra kiến nghị: các nước EU sớm phê chuẩn EVIPA, gỡ bỏ thẻ vàng IUU với thủy sản Việt Nam, triển khai hiệu quả EVFTA, và có tiếng nói mạnh mẽ ủng hộ giải quyết hòa bình tranh chấp Biển Đông theo luật pháp quốc tế.

Những thách thức phía trước

Không phải con đường nào cũng trải thảm. Có ba nút thắt lớn:

Thứ nhất, tiêu chuẩn khắt khe của EU – từ EUDR (chống phá rừng), carbon, lao động cưỡng bức – tạo gánh nặng cho các nước ASEAN phụ thuộc nông – lâm – thủy sản.

Thứ hai, nội bộ ASEAN còn khác biệt – Singapore rất phát triển, trong khi một số nước còn nghèo, khó có tiếng nói chung để ký FTA cấp khu vực.

Thứ ba, khác biệt giá trị – EU gắn thương mại với nhân quyền, môi trường; không phải quốc gia nào cũng muốn đưa chính trị – xã hội vào bàn đàm phán.

Tuy nhiên, nếu vượt qua, ASEAN sẽ có thêm một đối tác ổn định, trong khi EU tìm được điểm tựa ở khu vực năng động nhất thế giới.

Trong hành trình này, Việt Nam nổi lên như một điểm tựa: quốc gia đi trước với EVFTA, đang chuẩn bị nâng cấp quan hệ lên Đối tác chiến lược toàn diện, vừa tận dụng lợi ích kinh tế, vừa khẳng định vị thế ngoại giao.

Nếu kết hợp khéo léo giữa thể chế – chuẩn mực – lợi ích chung, Việt Nam không chỉ là “người truyền cảm hứng” cho ASEAN, mà còn là cầu nối để EU gắn kết bền chặt với Đông Nam Á trong kỷ nguyên thương mại bất định.