Địa danh chợ Ông, chợ Bà trên đất Sài Gòn - Gia Định xưa

Trong "Sài Gòn vang bóng", tác giả Lý Nhân Phan Thứ Lang cho biết những giai thoại thú vị về địa danh chợ Ông, chợ Bà nổi tiếng, gắn với nhiều thế hệ người Sài Gòn - TP.HCM.

Sài Gòn - Gia Định xưa có một chợ Ông và năm chợ Bà, đó là: Chợ cầu Ông Lãnh ở phường Cầu Ông Lãnh (trước phường Cầu Ông Lãnh, quận 1), chợ Bà Chiểu ở phường Gia Định (trước phường 1, quận Bình Thạnh), chợ bà Hom ở phường Bình Tân (trước phường Bình Hưng Hòa B, quận Bình Tân), chợ Bà Điểm ở xã Bà Điểm (trước xã Bà Điểm, huyện Hóc Môn), chợ Bà Quẹo ở phường Tân Bình (trước là phường 13, quận Tân Bình) và chợ Bà Hạt, nay không còn hoạt động (ở quận 10 trước đây).

Chợ Cầu Ông Lãnh nhìn từ trên cao (khoảng năm 1955). Nguồn: vov.

Một Chợ Ông

Người Nam Bộ xưa có câu “Chợ không đàn bà là chợ Cầu Ông Lãnh”. Câu vè nói ngược này ám chỉ ngôi chợ mang tên đàn ông nhưng người họp chợ lại đa số là phụ nữ.

Chợ cầu Ông Lãnh nằm ở góc đường Võ Văn Kiệt - Nguyễn Thái Học, gần mé sông Bến Chương Dương, được xây cất từ năm 1929. Chợ chuyên bán những loại trái cây tươi và các thứ rau sống. Những mặt hàng này được các ghe thuyền từ lục tỉnh chở lên, đổ cho các chủ vựa ở chợ. Chủ vựa bán sỉ lại cho người buôn ở các chợ nhỏ trong thành phố tới mua về bán lại cho người tiêu dùng. Chợ họp suốt ngày đêm nhưng từ nửa đêm tới sáng thì đông và nhộn nhịp hơn.

Cạnh chợ Cầu Ông Lãnh còn có một ngôi chợ nhỏ gọi là chợ Cầu Muối, chuyên bán cá tươi, tôm, cua... ở các ghe chài mang lên. Nhưng người ta vẫn gọi chung khu này là chợ Cầu Ông Lãnh, vì hai ngôi chợ nằm sát nhau, cùng một con đường, lại ở cùng một nơi có cây câu mang tên Ông Lãnh.

Nguồn gốc của cái tên Ông Lãnh là vì nơi đây có con rạch (gọi là rạch chứ khi trước ghe thuyền đi lại ra cửa sông lớn rất rộng); muốn sang bến Vân Đồn, khu Khánh Hội (quận 4 trước đây) người ta phải dùng ghe mới sang được.

Trước khi Pháp đánh Nam kỳ, ở đồn Cây Mai, có một vị lãnh binh tên là Nguyễn Ngọc Thăng đóng quân đồn trú. Vị lãnh binh này đã cho xây dựng một cây cầu bằng gỗ bắc qua rạch, và vì kính nể ông nên nhân dân ở đây đã gọi cây cầu này là Cầu Ông Lãnh.

Đến khi thực dân Pháp xâm lược Việt Nam và tiến đánh Nam kỳ, quân triều đình thất thủ nhưng Lãnh binh Thăng vẫn tiếp tục cầm quân kháng cự, rồi sau đó theo Trương Định chống Pháp. Năm 1866, trong lúc đánh nhau với người Pháp ở sông Soài Rạp, ông bị trúng đạn và tử trận

Lợi dụng đêm tối, các thuộc hạ trung thành đã dùng ghe đưa thi hài ông về Mỹ Lồng (nay là xã Mỹ Thạnh, huyện Giồng Trôm, Bến Tre) để an táng. Ngày nay, ngoài cây cầu và ngôi chợ mang tên Ông Lãnh, ở Thành phố Hồ Chí Minh còn có một con đường mang tên Lãnh binh Thăng. Ở đình Nhơn Hòa (số 27 Cô Giang, phường Cầu Ông Lãnh) và đình làng xã Mỹ Thạnh, Bến Tre (trước thuộc huyện Giồng Trôm) đều thờ Lãnh binh Thăng. Mỗi năm, đến kỳ quý tế, hai nơi này đều có tổ chức lễ tưởng niệm rất trọng thể.

Chợ Bà Chiểu. Nguồn: thanhnien.

Năm chợ Bà

Năm ngôi chợ còn lại, theo một số nhà nghiên cứu, được đặt theo tên năm bà vợ của Lãnh binh Thăng, vốn được ông lập ra để giao cho mỗi bà quản lý một chợ. Trong năm ngôi chợ này, chợ Bà Chiểu được cho là chợ lâu đời nhất.

Sơ khai, chợ này chỉ là chợ xổm, về sau được xây lại cho khang trang, có diện tích lên đến 8.500 m2. Cổng chính chợ là mặt tiền đường Phan Đăng Lưu, đối diện là đường Lê Quang Định. Đây được xem là nơi mua bán với giá cả phải chăng, phục vụ được nhu cầu của người dân quanh khu vực. Đến năm 1987, chợ được sửa chữa, xây thêm một lầu để phục vụ việc kinh doanh buôn bán của tiểu thương.

Chợ nổi tiếng thứ hai, đồng thời gắn với nhiều địa danh ở Sài Gòn là Bà Điểm. Chợ thuộc xã Bà Điểm, nơi có 18 thôn vườn trầu nổi tiếng. Theo Trương Vĩnh Ký, chợ Bà Điểm bán nhiều mặt hàng nhưng nổi tiếng nhất là trầu cau có độ ngon nức tiếng, được trồng ngay tại vùng.

Chợ Bà Quẹo thì được đổi tên thành chợ Võ Thành Trang vào năm 1978, nay nằm trên đường Trường Chinh. Tuy đổi tên nhưng phần lớn người dân vẫn gọi bằng cái tên dân dã “Bà Quẹo”. Đây vốn là chợ đầu mối thu mua nông sản từ Củ Chi, Hóc Môn, Long An...

Tuy nhiên, học giả Vương Hồng Sển (sách Sài Gòn năm xưa)cho rằng giả thuyết năm ngôi chợ “Bà” được đặt tên theo năm bà vợ của Lãnh binh Thăng chưa hẳn đã đúng, bởi cũng như câu chuyện Ngã ba Ông Tạ, Bà Chiểu, Bà Điểm hay Bà Quẹo đều có thể là những người đầu tiên đến buôn bán ở chợ, sau đó được người dân lấy tên để đặt cho chợ.

Còn chợ Bà Hom, có cách lý giải rằng tên này do nói chệch từ Bàu Hom (bàu ngâm hom tre) mà thành. Còn Bà Quẹo có thể là “bờ quẹo” hoặc “bàu quẹo”, bởi khu này tức có một khúc queo rất rõ. Từ “quẹo” vốn cũng được đặt cho nhiều địa danh như Cống Quẹo ở xã Phạm Văn Hai, huyện Bình Chánh, hay Lộ Quẹo tại xã Cần Thạnh, huyện Cần Giờ (trước đây). Dẫu vậy, câu chuyện về một chợ “Ông” và năm chợ “Bà” vẫn là một giai thoại thú vị của đất Sài Gòn - Gia Định xưa.