'Cánh cung vàng' bên bờ sông Sài Gòn

Tuyến kiến trúc dọc sông Sài Gòn, từ Bến Nhà Rồng đến Ba Son, không chỉ là di sản văn hóa, mà còn phản ánh một giai đoạn phát triển của một đô thị hướng biển.

Khu vực "cánh cung di sản" nay thuộc phường Sài Gòn. Ảnh: Quỳnh Danh.

Nằm dọc theo tuyến bờ sông Sài Gòn là chuỗi công trình từ cuối thế kỷ 19 như Bến Nhà Rồng, cột cờ Thủ Ngữ, đại lộ Nguyễn Huệ hay nhà máy Ba Son. Các công trình này có những chức năng thiết yếu như hàng hải, quân sự, đồng thời là những biểu hiện kiến trúc đại diện cho “Hòn ngọc Viễn Đông”.

Hơn 150 năm sau, giữa nhịp sống đô thị hiện đại, các dấu tích này không chỉ được gìn giữ mà đang tiếp tục chuyển hóa, trở thành phần di sản sống động của một thành phố đang không ngừng vươn ra toàn cầu.

Sách Kiến trúc Pháp - Đông Dương, Dấu tích “Sài Gòn - Hòn ngọc Viễn Đông” của nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến làm rõ giá trị biểu tượng, vừa là di sản kiến trúc vừa có giá trị kinh tế của các công trình dọc bờ sông Sài Gòn.

Cánh cung di sản

"Cánh cung vàng" là phần đất giao nhau giữa sông Sài Gòn và rạch Bến Nghé. Khu vực này không chỉ là vùng đất đầu tiên tiếp cận quá trình hiện đại hóa, mà còn là nơi ký ức văn hóa giao thoa bền bỉ suốt 160 năm qua.

Ngay từ thập niên 1860, các tiện nghi hàng hải đầu tiên như cột cờ tín hiệu (cột cờ Thủ Ngữ), bến Khánh Hội, Nhà Rồng và khách sạn Cosmopolitan lần lượt mọc lên tại điểm giao giữa sông Sài Gòn và rạch Bến Nghé. Đây là tiền đề cho việc hình thành thương cảng Sài Gòn, một đầu mối giao thương quan trọng của Đông Dương, gắn liền với mạng lưới cầu tàu, kho hàng, và hệ thống giao thông liên kết trong - ngoài thành phố.

Sang đầu thế kỷ 20, thương cảng được mở rộng mạnh mẽ từ đại lộ La Somme (Hàm Nghi) đến quảng trường Rigault de Genouilly (công trường Mê Linh), cùng sự xuất hiện của khách sạn Majestic (1925) đã định hình một không gian thương mại và du lịch ven sông. Các bến tàu không chỉ đón tàu buôn mà còn phục vụ du thuyền và thủy phi cơ trong tuyến du lịch quốc tế Sài Gòn - Angkor (Việt Nam - Campuchia).

Đoạn rạch Bến Nghé từ Bến Nhà Rồng dẫn vào khu ngân hàng, phía xa là Chợ Lớn những năm 1930. Tòa nhà trắng bên phải là trụ sở Ngân hàng Đông Dương. Tòa nhà lớn góc trái bên dưới là Nhà Rồng. Ảnh: TVQGP.

Dọc tuyến đường Napoléon (Tôn Đức Thắng), hàng loạt văn phòng thương mại, quán cà phê và biệt thự xuất hiện. Nơi đây thành dải mặt tiền sáng giá. Cầu Móng (1894) và cầu quay Khánh Hội (1904) giúp kết nối hai bờ rạch, còn tuyến xe điện Sài Gòn - Chợ Lớn qua khu vực này đã kích hoạt làn sóng đô thị hóa lan dọc theo bờ kênh, đánh dấu lần đầu thành phố mở rộng không gian ra ngoài khu trung tâm cũ.

Khu vực đầu rạch Bến Nghé từ đó phát triển thành trục tài chính quan trọng với sự xuất hiện của Ngân hàng Đông Dương, Hong Kong & Shanghai và Phòng Thương mại Sài Gòn.

Hiện nay, toàn bộ tuyến bờ sông, từ cột cờ Thủ Ngữ đến quảng trường Mê Linh, đã thay da đổi thịt với khách sạn cao cấp, tháp văn phòng và quán cà phê thời thượng nhưng vẫn giữ lại cấu trúc tuyến phố cũ. Những vỉa hè rộng, hàng cây dầu cổ thụ, các góc nhìn mở ra mặt nước… tiếp nối nhịp thở của một thương cảng cũ từng kết nối thành phố với thế giới.

Cụm công trình ngân hàng - bảo hiểm ven rạch Bến Nghé, từng là trục tài chính quan trọng đầu thế kỷ 20, nay tiếp tục được khai thác và bảo tồn kiến trúc. Dù bên trong đã thay đổi công năng, mặt tiền kiến trúc cũ vẫn khiến con đường này giữ nguyên vẻ lịch lãm.

Sách Kiến trúc Pháp - Đông Dương, Dấu tích “Sài Gòn - Hòn ngọc Viễn Đông” được thực hiện theo chủ trương của Cục văn thư và Lưu trữ Nhà nước - Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. Ảnh: Q.M.

Nhân chứng thời công nghiệp hàng hải

Ở đoạn cong phía Bắc, nơi rạch Thị Nghè đổ ra sông Sài Gòn, nhà máy Ba Son suốt 160 năm như một nhân chứng của công nghiệp hàng hải. Từ cơ sở thủy xưởng thời nhà Nguyễn, nơi đây được nâng cấp thành công xưởng hiện đại bậc nhất Đông Dương.

Cạnh nhà máy là doanh trại hải quân, một tòa nhà bốn tầng với hình mỏ neo được khắc nổi ở các góc tường. Địa điểm này luôn chứng thực cho vai trò không thể thay thế của khu vực trong chiến lược quốc phòng.

Nhà máy Ba Son từng là trung tâm kỹ nghệ hiện đại đầu tiên của Sài Gòn, nơi đóng tàu, sửa chữa máy móc và góp phần định hình hạ tầng thành phố. Nơi đây cũng là cái nôi của phong trào công nhân. Hiện nay, công xưởng chỉ còn lại vài nhà xưởng cũ và một ụ tàu nhỏ, phần còn lại được khoanh vùng làm khu bảo tồn di tích ven sông.

Thay vào chỗ của âm thanh búa máy và hơi nước là những tòa cao ốc sáng loáng. Tên “Ba Son” vẫn còn hiện hữu, từ nhà ga metro ngầm đến cầu Thủ Thiêm 2, như một cách để thành phố nhớ về quá khứ công nghiệp.