Ba cách giành chính quyền khác nhau ở Hà Nội, Huế, Sài Gòn năm 1945

Hà Nội khởi nghĩa bằng biểu tình chính trị, Huế vận động triều đình thoái vị, Sài Gòn huy động lực lượng vũ trang chiếm cơ sở đầu não. Ba cách giành chính quyền phản ánh sự linh hoạt của cách mạng Việt Nam năm 1945.

Bức tranh mô tả Hòn Gai khởi nghĩa Tháng Tám, giành chính quyền về tay nhân dân. Ảnh: Bảo tàng tỉnh Quảng Ninh.

Tháng 8/1945, chính quyền bù nhìn Trần Trọng Kim ở Hà Nội sụp đổ sau cuộc biểu tình lớn do Việt Minh tổ chức. Ở Huế, chính quyền được chuyển giao khi vua Bảo Đại tuyên bố thoái vị. Tại Sài Gòn, lực lượng Thanh niên Tiền phong vũ trang giành quyền kiểm soát các cơ sở trọng yếu từ tay chính quyền thân Nhật.

Ba cuộc khởi nghĩa diễn ra trong cùng một chiến dịch tổng lực nhưng phản ánh những cách thức rất khác nhau để giành chính quyền về tay nhân dân.

Cuốn Cách mạng tháng Tám 1945 - Thắng lợi vĩ đại đầu tiên của dân tộc Việt Nam trong thế kỷ XX phân tích sự khác nhau trong cách giành chính quyền của ba trung tâm văn hóa xã hội lớn nhất cả nước. Chiến thuật đa dạng dưới sự lãnh đạo thống nhất của Đảng đã tạo nên thành công của cách mạng Tháng Tám vĩ đại.

Thời cơ khởi nghĩa

Khởi nghĩa không diễn ra đồng loạt mà hình thành như làn sóng lan từ Bắc vào Nam. Dù cùng nhận tín hiệu hành động, mỗi thành phố lớn lại có cách xác định thời điểm khởi nghĩa riêng, tùy vào tình hình chính trị và mức độ kiểm soát thực địa, theo GS.TS Trịnh Nhu và PGS.TS Trần Trọng Thơ.

Tại Hà Nội, khí thế cách mạng lên cao từ sớm. Ngày 13/8, khi Trung ương họp ở Tân Trào, Xứ ủy Bắc Kỳ đã bắt đầu triển khai kế hoạch hành động. Đến ngày 15/8, sau khi Nhật Bản tuyên bố đầu hàng, Xứ ủy nhận định “thời cơ đã đến, không thể ngồi chờ” và quyết định hành động. Ngày 19/8, Hà Nội giành chính quyền thành công - sớm nhất trong ba trung tâm lớn.

Cuốn sách phân tích khác biệt trong cách giành chính quyền tại ba đô thị lớn của Việt Nam. Ảnh: NXB Tổng hợp TP.HCM.

Khác với Hà Nội, Huế chọn cách làm thận trọng hơn. Sau khi nhận tin Nhật đầu hàng, Tỉnh ủy Thừa Thiên không lập tức đánh vào trung tâm mà chủ trương khởi nghĩa ở các huyện vùng ven Quảng Điền, Phú Vang, Hương Thủy… Các địa phương lần lượt nổi dậy giành chính quyền, tạo thế bao vây kinh thành. Ngày 23/8, khí thế lan rộng giúp lực lượng cách mạng tiến vào Huế, giành chính quyền không cần nổ súng.

Sài Gòn là nơi hành động muộn nhất. Dù Xứ ủy Nam Kỳ đã thành lập Ủy ban khởi nghĩa từ ngày 15/8, cuộc họp sau đó cho thấy sự dè chừng, các lãnh đạo quyết định “chờ tin Hà Nội”. Phải đến khi biết Hà Nội đã giành chính quyền ngày 19/8, tình hình mới chuyển hướng. Sài Gòn thậm chí còn tổ chức một cuộc khởi nghĩa thăm dò ở Tân An vào đêm 22/8 để kiểm tra phản ứng của quân Nhật trước khi ra tay.

Tối 24/8, lệnh khởi nghĩa toàn thành phố được phát ra. Rạng sáng 25, các đội xung kích đánh chiếm hàng loạt cơ quan trọng yếu. Trong điều kiện phức tạp với hệ thống quân sự Nhật và tay sai dày đặc, Sài Gòn vẫn giành chính quyền nhanh chóng và không đổ máu.

Sự chênh lệch về thời điểm không làm rời rạc chiến dịch, mà tạo nên nhịp điệu cho cuộc Tổng khởi nghĩa. Từ Hà Nội đến Huế rồi Sài Gòn, mỗi thành phố như một “nhịp trống lớn” thúc đẩy phong trào giành chính quyền lan rộng cả nước.

Phương pháp giành chính quyền

Không chỉ khác nhau về thời điểm, mỗi thành phố còn có cách riêng để giành chính quyền cho phù hợp với đặc điểm địa phương và tình hình thực tế.

Tại Hà Nội, lực lượng cách mạng áp dụng cách làm sáng tạo là lợi dụng chính cuộc mít tinh của chính quyền bù nhìn để biểu dương lực lượng cách mạng. Ngày 17/8, tại quảng trường Nhà hát Lớn, Việt Minh tổ chức cuộc mít tinh cách mạng lớn với sự tham gia của đông đảo quần chúng nhân dân. Hành động này giúp thăm dò phản ứng của quân Nhật, tạo tiền đề để khởi nghĩa nổ ra ngày 19/8.

Thanh niên Tiền phong diễu hành ở Sài Gòn, biểu dương lực lượng sau khi giành các vị trí trọng yếu. Ảnh: Tư liệu của Hội Đông y Việt Nam.

Các đội tuần hành có vũ trang tiến chiếm các cơ quan như Phủ Khâm sai, trụ sở cảnh sát, Bưu điện... mà không cần nổ súng. Phương pháp này sau đó được Trung ương Đảng đánh giá là hình thức đấu tranh chính trị hiệu quả trong bối cảnh đô thị.

Ở Huế, nơi đặt trung tâm quyền lực phong kiến cuối cùng, cách mạng chọn hướng tiếp cận mang tính thương lượng. Khi các huyện đã nổi dậy thành công, Ủy ban khởi nghĩa gửi tối hậu thư buộc vua Bảo Đại thoái vị vào ngày 22/8.

Đến ngày 30/8, ông chính thức đọc chiếu thoái vị và trao ấn kiếm cho chính quyền mới. Không một viên đạn được bắn nhưng hiệu quả mang lại rất lớn - chế độ phong kiến nghìn năm chính thức chấm dứt.

Khác với Hà Nội và Huế, lực lượng cách mạng ở Sài Gòn hành động bằng chiến thuật vũ trang rõ ràng. Đêm 24/8, các đội Thanh niên Tiền phong chia thành nhiều mũi tiến công các mục tiêu trọng yếu như Kho bạc, Bưu điện, Nhà máy đèn… Khi các cơ sở đầu não đã nằm trong tay cách mạng, cuộc biểu tình khổng lồ được tổ chức sau đó như một cách hợp thức hóa chính quyền mới.

Phương pháp của Sài Gòn cho thấy cách hành động quyết liệt hơn, phù hợp với đặc điểm đô thị phức tạp, quân Nhật còn hiện diện và chính quyền tay sai chưa tan rã.

Cuốn sách của GS.TS Trịnh Nhu và PGS.TS Trần Trọng Nhớ là một nỗ lực soi chiếu lại Cách mạng Tháng Tám 1945 - thắng lợi vĩ đại đầu tiên của dân tộc Việt Nam trong thế kỷ XX. Từ đó, đất nước có thể rút ra bài học về sức mạnh của sự đoàn kết trong đa dạng, yếu tố vẫn còn nguyên giá trị cho công cuộc xây dựng đất nước hôm nay.