GS Nobel Vật lý: Muốn thắng về lượng tử, Việt Nam cần từ nghiên cứu cơ bản

(Dân trí) - Theo GS Serge Haroche, tương lai của một quốc gia không được quyết định bởi việc tạo ra bao nhiêu ứng dụng, mà bởi chiều sâu của nền khoa học cơ bản, tự do sáng tạo mà họ trao cho các nhà nghiên cứu.

Trong không khí của Ngày hội Đổi mới sáng tạo Quốc gia 2025, cộng đồng khoa học Việt Nam vinh dự chào đón Giáo sư Serge Haroche, người đoạt giải Nobel Vật lý năm 2012. 

Không chỉ mang đến những kiến thức uyên bác về vật lý lượng tử, ông còn chia sẻ những góc nhìn sâu sắc về vai trò của nghiên cứu cơ bản, đạo đức trong khoa học và con đường để một quốc gia đang phát triển như Việt Nam có thể tham gia vào cuộc cách mạng công nghệ toàn cầu. 

Phóng viên đã có cuộc trò chuyện với Giáo sư Serge Haroche để làm rõ hơn về tiềm năng của cuộc cách mạng lượng tử, vai trò cốt lõi của nghiên cứu cơ bản và con đường chiến lược để Việt Nam có thể vươn lên trong kỷ nguyên công nghệ mới.

Xin chào Giáo sư, đây là lần đầu tiên ông đến Việt Nam để chia sẻ về vật lý lượng tử. Ấn tượng đầu tiên của ông về Việt Nam và cộng đồng khoa học trẻ tại đây là gì?

- Tôi mới đến nên có lẽ còn hơi sớm để đưa ra nhận định đầy đủ, nhưng tôi đã có những ấn tượng rất tốt. Tôi biết đến thế hệ trẻ Việt Nam qua những sinh viên xuất sắc mà tôi từng gặp ở Paris.

Gần đây nhất, tại kỳ Olympic Vật lý quốc tế, đoàn Việt Nam đã đạt được những kết quả rất cao. Điều đó cho thấy nền giáo dục phổ thông của các bạn, đặc biệt là ở bậc trung học có chất lượng rất tốt so với mặt bằng chung thế giới.

Tôi tin rằng tài sản quý giá nhất của bất kỳ quốc gia nào, bao gồm cả Việt Nam nằm trong bộ não của thế hệ trẻ.

Chúng ta cần khơi dậy và thúc đẩy đam mê khoa học trong họ, bởi khoa học sẽ đóng vai trò then chốt để giải quyết những thách thức lớn của nhân loại: Từ biến đổi khí hậu, y tế, già hóa dân số đến môi trường. Để làm được điều đó, thế giới cần những nhà khoa học và đặc biệt là những nhà vật lý.

Là một chuyên gia hàng đầu, theo ông, công nghệ lượng tử sẽ thay đổi cuộc sống của chúng ta ra sao trong các lĩnh vực như y tế, truyền thông hay trí tuệ nhân tạo (AI)?

- Trước hết, cần phải nói rằng vật lý lượng tử vừa kỷ niệm 100 năm ra đời. Cuộc cách mạng lượng tử lần thứ nhất đã mang đến cho chúng ta những phát minh làm thay đổi hoàn toàn thế giới: Từ chiếc điện thoại di động bạn đang cầm, máy tính, hệ thống định vị GPS, cho đến kỹ thuật chụp cộng hưởng từ (MRI) trong y tế. Tất cả đều là sản phẩm của những hiểu biết về thế giới lượng tử.

Nhiều người hôm nay tự hỏi vật lý lượng tử sẽ mang lại điều gì mới mẻ. Thực tế, chúng ta đang bước vào cuộc cách mạng lượng tử lần thứ hai. Với những kỹ thuật mới, giờ đây chúng ta có thể điều khiển và tác động lên từng đối tượng lượng tử riêng lẻ như một nguyên tử hay một photon - điều mà trước đây là không thể.

Bằng cách thao tác từng nguyên tử, sắp xếp chúng theo ý muốn, chúng ta có thể mô phỏng hoạt động của vật chất và một ngày nào đó, có thể khám phá ra những trạng thái vật chất hoàn toàn mới, mở ra những ứng dụng đột phá trong công nghiệp, y học và truyền thông.

Tuy nhiên, trong nghiên cứu, rất khó để dự đoán chính xác điều gì sẽ xảy ra. Nghiên cứu cơ bản luôn chứa đựng những bất ngờ; những người đặt nền móng cho vật lý lượng tử cách đây một thế kỷ cũng không thể tưởng tượng được thế giới chúng ta đang sống ngày nay.

Ông có nhắc đến máy tính lượng tử, một khái niệm đang rất được quan tâm. Liệu nó có mối liên hệ nào với trí tuệ nhân tạo không, thưa ông?

- Máy tính lượng tử với khả năng tính toán vượt trội so với máy tính thông thường hiện nay vẫn còn là một giấc mơ, một dự án "không tưởng" cho tương lai. Chúng ta vẫn cần rất nhiều nghiên cứu cơ bản để tìm ra vật liệu phù hợp, để chế tạo các "transistor lượng tử" (qubit).

Về mối liên hệ với AI, hiện tại gần như chưa có. Đây là hai công nghệ rất khác biệt. Điểm chung duy nhất của chúng có lẽ là cả hai đều khơi dậy rất nhiều hy vọng và đôi khi là cả sự thổi phồng, cường điệu hóa. Chúng ta phải cẩn trọng. Khoa học không nên bị nói quá, nếu không sẽ dẫn đến những hiểu lầm tai hại.

Nhân tiện nói về AI, theo quan điểm cá nhân tôi, nó không thực sự là "trí thông minh". Nó là một công cụ cực kỳ mạnh mẽ giúp khuếch đại và làm sâu sắc hơn những gì trí tuệ con người làm được. Nó giúp chúng ta xử lý một khối lượng thông tin khổng lồ. Nhưng tôi không tin rằng AI có tính sáng tạo và một ngày nào đó sẽ trở thành "con người".

Và như mọi phát minh khác, AI có thể được dùng cho mục đích tốt hoặc xấu. Khoa học, về mặt đạo đức là trung lập. Chính cách con người sử dụng nó mới quyết định nó đi theo hướng tiến bộ hay trở thành công cụ thao túng. Vì vậy, chúng ta phải hết sức cẩn trọng với sự phát triển và ứng dụng của AI.

Với một quốc gia đang phát triển như Việt Nam, chúng tôi nên bắt đầu từ đâu để có thể tham gia vào "cuộc đua lượng tử" toàn cầu?

- Lời khuyên của tôi không chỉ dành riêng cho công nghệ lượng tử mà cho tất cả các ngành khoa học khác. Nền tảng của mọi thứ phải là nghiên cứu cơ bản. Đó chính là mảnh đất màu mỡ để ươm mầm cho tất cả các ứng dụng sau này.

Để làm được điều đó, trước tiên phải thu hút được những bộ óc trẻ, sáng tạo và xuất sắc đến với nghiên cứu. Hãy cho họ thấy những vấn đề hấp dẫn mà thế giới đang cần lời giải. Động lực nền tảng nhất chính là sự tò mò.

Các chính phủ cần hiểu rằng, nghiên cứu chỉ thực sự hiệu quả khi nó được tự do. Hãy để cho các nhà nghiên cứu được tự do lựa chọn lĩnh vực họ đam mê, thay vì áp đặt những mục tiêu cụ thể, ngắn hạn. Chính từ sự tự do tìm tòi đó, những khám phá vĩ đại đã ra đời.

Một chiến lược hiệu quả cho các nước đang phát triển là:

- Xây dựng một nền giáo dục phổ thông thật tốt, đặc biệt về khoa học, toán, lý, hóa.

- Gửi những sinh viên ưu tú ra nước ngoài học tập, làm tiến sĩ, sau tiến sĩ.

- Quan trọng nhất là tạo điều kiện để họ quay trở về. Hãy xây dựng những cơ cấu, phòng thí nghiệm để họ có thể tiếp tục phát triển sự nghiệp nghiên cứu tại quê hương.

Trung Quốc đã rất thành công với mô hình này.

Đây là một nỗ lực dài hạn, đòi hỏi sự liên tục và đầu tư tài chính bền bỉ trong hàng thập kỷ. Các chính phủ cần hiểu rằng, khoản đầu tư này sẽ mang lại kết quả to lớn trong dài hạn.

Vậy lời khuyên cá nhân của ông dành cho các nhà khoa học trẻ và các startup công nghệ Việt Nam là gì, thưa ông?

- Lời khuyên của tôi cho một người trẻ đam mê khoa học là: Hãy chọn một chủ đề thực sự khiến bạn say mê. Cố gắng tìm ra lĩnh vực mà bạn tin rằng có nhiều tiềm năng phát triển trong tương lai.

Cách đây hơn 50 năm, tôi đã may mắn bắt đầu sự nghiệp đúng vào thời điểm công nghệ laser bùng nổ. Tôi đã có một trực giác rằng nếu dấn thân vào lĩnh vực quang học lượng tử này, sẽ có vô vàn điều để khám phá.

Ngày nay cũng vậy, có rất nhiều lĩnh vực hấp dẫn. Bạn có thể quan tâm đến vật lý thiên văn, tìm kiếm sự sống trên các hành tinh xa xôi.

Bạn cũng có thể giải quyết các vấn đề ứng dụng, ví dụ như làm thế nào để thu giữ khí CO2, hay biến CO2 thành năng lượng hữu ích thay vì chất gây ô nhiễm. Hãy tìm một vấn đề cụ thể, một thứ khơi gợi sự tò mò của bạn và kiên trì đi đến tận cùng.

Điều gì đã thực sự đưa ông đến với vật lý lượng tử và cảm xúc của ông khi biết tin mình đoạt giải Nobel là gì?

- Con đường đến với vật lý lượng tử của tôi có phần là một sự tình cờ. Khi tôi còn học ở trường Sư phạm Paris, tôi đã được làm việc trong một phòng thí nghiệm có những vị giáo sư đầy lôi cuốn.

Họ đã truyền cho tôi niềm đam mê với việc nghiên cứu các nguyên tử và ánh sáng. Cùng lúc đó, những chiếc máy laser đầu tiên ra đời và tôi đã bị mê hoặc bởi nguồn sáng kỳ diệu này.

Còn về giải Nobel, cảm giác đầu tiên là sự bất ngờ và nhận ra rằng cuộc sống của mình sẽ thay đổi. Nếu không có giải thưởng này, tôi sẽ không ngồi đây trả lời phỏng vấn. Nó cho tôi cơ hội để chia sẻ quan điểm của mình với công chúng, với các nhà hoạch định chính sách.

Tất nhiên, lời khuyên của tôi không phải lúc nào cũng được thực hiện, thường là vì vấn đề ngân sách. Tôi từng nói đùa với một vị Tổng thống Pháp rằng, ngân sách tôi cần cho nghiên cứu chỉ tương đương với chi phí "một ly cà phê espresso mỗi tháng cho mỗi người Pháp trưởng thành". Ông ấy đã cười và rồi không có gì xảy ra cả. 

Điều đó cho thấy, đằng sau những ý tưởng lớn luôn cần một nguồn lực tài chính dài hạn và một quyết tâm chính trị mạnh mẽ.

Xin trân trọng cảm ơn Giáo sư về cuộc trò chuyện này!