Di sản của 'cha đẻ' kinh tế thị trường Adam Smith

Di sản của "cha đẻ" kinh tế học hiện đại, người đặt nền móng lý thuyết cho kinh tế thị trường Adam Smith, đến nay vẫn gợi nhiều hàm ý cho chính sách phát triển quốc gia.

Tượng Adam Smith tại Edinburgh. Ảnh: AdobeStock.

Từng chỉ giữ vai trò thứ yếu, hai thập niên qua khu vực kinh tế tư nhân đã trỗi dậy mạnh mẽ và trở thành trụ cột quan trọng hàng đầu của nền kinh tế Việt Nam. Trong bài viết Phát triển kinh tế tư nhân - đòn bẩy cho một Việt Nam thịnh vượng, Tổng Bí thư Tô Lâm đánh giá cao đóng góp quan trọng của khu vực kinh tế tư nhân trên chặng đường gần 40 năm đổi mới: Với gần 1 triệu doanh nghiệp, khoảng 5 triệu hộ kinh doanh cá thể, khu vực tư nhân đóng góp 51% GDP, hơn 30% ngân sách Nhà nước, tạo ra hơn 40 triệu việc làm, chiếm hơn 82% tổng số lao động trong nền kinh tế.

Nghị quyết 68-NQ/TW do Bộ Chính trị ban hành hồi tháng 5 khẳng định kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế quốc gia, là lực lượng thúc đẩy tăng trưởng, tạo việc làm, nâng cao năng suất lao động; đồng thời là lực lượng tiên phong trong phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Theo Nghị quyết, kinh tế tư nhân giữ vai trò nòng cốt cùng với kinh tế Nhà nước, kinh tế tập thể để xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ, tự lực, tự cường gắn với hội nhập quốc tế sâu rộng, thực chất, hiệu quả. Việc này giúp đưa đất nước thoát khỏi nguy cơ tụt hậu, vươn lên phát triển thịnh vượng.

Nhìn lại di sản của nhà kinh tế học lỗi lạc người Ireland Adam Smith, người đặt nền móng lý thuyết cho kinh tế thị trường tự do được mệnh danh là "cha đẻ" của kinh tế tư nhân, có thể khơi gợi nhiều nghiệm suy cho Việt Nam trên con đường phát triển kinh tế phía trước, cũng như nhìn nhận những bài học và rút kinh nghiệm từ thăng trầm trong quá khứ.

Newton của kinh tế học

Nổi lên như một “ngôi sao sáng chói” của thời kỳ Khai sáng Scotland (thế kỷ 17-18), Adam Smith (1723-1790) là người đặt nền móng kinh tế cho cuộc cách mạng khoa học và công nghiệp lần thứ nhất. Di sản ông để lại ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển của kinh tế học hiện đại trong các thế kỷ tiếp theo và được xem là "kim chỉ nam" trong chiến lược xây dựng đất nước của nhiều quốc gia.

Kỷ yếu 300 năm Adam Smith (1723-2023) - Người đặt nền tảng của kinh tế học phồn vinh do các nhà nghiên cứu Trần Quốc Hùng - Trần Văn Thọ - Nguyễn Xuân Xanh chủ biên, Phanbook và NXB Đà Nẵng ấn hành. Ảnh: Phanbook.

Kỷ yếu 300 năm Adam Smith (1723-2023) - Người đặt nền tảng của kinh tế học phồn vinh khắc họa chân dung và những đóng góp của một trong những cái tên lỗi lạc của nền kinh tế thế giới, đồng thời đặt các lý thuyết của ông trong sự so sánh với thành tựu của các quốc gia thịnh vượng và mối tương quan với bối cảnh kinh tế Việt Nam.

Công trình do Trần Quốc Hùng - Trần Văn Thọ - Nguyễn Xuân Xanh chủ biên, với sự cộng tác, tham gia chấp bút của các tác giả Nguyễn Chí Hiếu, Nguyễn Minh Thọ, Trần Lê Anh, Nguyễn Ngọc Anh, Nguyễn Tú Anh, Lê Văn Cường, Lê Đăng Doanh, Huỳnh Thế Du, Edmund Malesky, Emily Hamblin, Vũ Minh Khương, Hoàng Hải Vân…

18 bài viết được bố cục thành 4 phần. Phần 1 Adam Smith: Con người và tư tưởng điểm lại cuộc đời và những nét chính trong tư tưởng của ông, đặc biệt là quan điểm của Smith về tự do và nền tảng kinh tế chính trị hiện đại, trong đó một số khái niệm cốt lõi trong các học thuyết của Adam Smith được phân tích thấu đáo, như phân công lao động, chuyên môn hóa, bàn tay vô hình, sự vị kỷ/ngã ái hay sự tha hóa của tình cảm đạo đức.

Phần 2 Adam Smith và thế giới tập trung phân tích di sản của Adam Smith trong việc xây dựng các nền kinh tế công nghiệp hóa thế hệ sau như Đức, Nhật Bản và Trung Quốc… Nhật Bản hấp thụ tinh thần của Adam Smith rất sớm và triệt để: Sự phồn vinh của các quốc gia được hai học trò của Fukuzawa Yukichi (tác giả Khuyến học) dịch và truyền bá từ thập niên 1880. "Các nhà cách tân Nhật Bản thời điểm này xem những tư tưởng về kinh tế của Adam Smith như là ánh sáng, là con đường phát triển cho quốc gia", TS Nguyễn Xuân Xanh Viết.

Bàn tay vô hình và hữu hình "song kiếm hợp bích"

Phần 3 Adam Smith nhìn từ Việt Nam thảo luận cơ chế chính sách kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của Việt Nam trong tương quan so sánh với các khái niệm và quan điểm cơ bản trong các học thuyết của Smith.

Trong đó, GS Trần Văn Thọ nhận định trong quá trình đổi mới, "Việt Nam đã từng bước chuyển sang kinh tế thị trường nhưng còn nhiều dư địa để chuyển kinh tế thị trường lên thứ nguyên cao hơn, đồng thời tăng chất lượng của thị trường".

Dẫn ra trường hợp Đức với chính sách bảo hộ các ngành non trẻ (infant industry); Nhật Bản với chính sách cơ cấu công nghiệp trung và dài hạn, nuôi dưỡng, bảo hộ và phát triển ngành công nghiệp trọng điểm và tổ chức công nghiệp (điều tiết số lượng doanh nghiệp cạnh tranh trong một số ngành nhất định); Hàn Quốc với chính sách hỗ trợ tín dụng và ngoại tệ cho doanh nghiệp có năng lực cạnh tranh trên trường quốc tế;

Thái Lan với chính sách ưu đãi cho FDI (về thuế, quy trình thủ tục xét duyệt và chiến lược chủ động tiếp cận); mô hình hoán vị nhiều lần giữa nhà nước và thị trường ở Trung Quốc... GS Trần Văn Thọ cho rằng Việt Nam, với tư cách là một nước đi sau trong quá trình công nghiệp hóa, cần đến "bàn tay hữu hình" của nhà nước song song với "bàn tay vô hình" của thị trường nhằm điều tiết, định hướng để thúc đẩy quá trình phát triển.

Trong Kỷ yếu 300 năm Adam Smith (1723-2023) - Người đặt nền tảng của kinh tế học phồn vinh, GS Trần Văn Thọ chỉ ra sự cần thiết của "bàn tay hữu hình" song hành với "bàn tay vô hình" của thị trường để thúc đẩy quá trình phát triển đất nước. Ảnh: Y Nguyên.

Các tác giả Huỳnh Thế Du, Vũ Minh Khương và Nguyễn Chí Hiếu cũng đề xuất chính sách cho Việt Nam dựa trên những quan sát, phân tích và so sánh với mô hình của các quốc gia khác.

Hai lát cắt đặc biệt trong cuốn sách là so sánh nét tương đồng trong tư tưởng của Adam Smith với Tư Mã Thiên và Tả quân Lê Văn Duyệt.

Phần 4 tổng hợp các tham luận trình bày tại Hội thảo Kỷ niệm 300 năm Adam Smith tổ chức vào ngày 16/12/2023 tại Đại học Văn Lang, TP.HCM. Phần Phụ lục trích dịch 2 tác phẩm quan trọng nhất của ông - Sự phồn vinh của các quốc gia (The Wealth of Nations) (1776) và Lý thuyết về tình cảm đạo đức (The Theory of Moral Sentiments) (1759).

Qua cuốn sách, ta thấy rằng Smith không đơn thuần là một nhà lý thuyết kinh tế, mà còn là một triết gia có mối quan tâm sâu sắc về bản chất con người và những động lực xã hội với tầm nhìn đi trước hàng thế kỷ, khi các quan điểm mà ông đề cập vẫn được tiếp nhận, tranh luận, và ứng dụng trong quản lý và hoạch định các chính sách kinh tế ngày nay.