Đẩy nhanh 'thắp sáng' điện mặt trời trong khu công nghiệp

Nhiều tín hiệu cho thấy, đầu tư điện tái tạo trong khu công nghiệp tiếp tục được tháo gỡ vướng mắc trong bối cảnh nhu cầu điện xanh của các doanh nghiệp trong khu chế xuất - khu công nghiệp, khu công nghệ cao rất lớn. Đây cũng là cơ hội để các khu công nghiệp thu hút đầu tư…

Vẫn tự sản tự tiêu, chưa thể bán cho "hàng xóm"

Với hơn 40.000 doanh nghiệp (DN) đang hoạt động trong 381 khu công nghiệp (KCN) và 700 cụm công nghiệp, Việt Nam là dư địa lớn để phát triển điện mặt trời mái nhà (ĐMTMN). Theo tính toán, diện tích mái nhà xưởng trong KCN có thể khai thác tới 12 - 20 GWp, tương đương công suất hơn 10 nhà máy nhiệt điện than lớn. Trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế đặt mục tiêu trên 8% năm 2025 và 2 con số trong những năm tới, nhu cầu sử dụng điện sẽ tăng mạnh, ước tăng 1,5 lần trong vài năm tới. Quy hoạch điện 8 điều chỉnh đặt ra mục tiêu tổng công suất nguồn điện dự kiến đạt 183 - 236 GW vào năm 2030. Điều này tạo áp lực rất lớn về đảm bảo an ninh năng lượng.

Không chỉ áp lực cung ứng điện, DN sản xuất trong các khu, cụm công nghiệp còn chịu áp lực từ các hàng rào kỹ thuật xanh tại thị trường xuất khẩu. Ông Hoàng Quang Phòng, Phó chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), nhấn mạnh: "DN muốn tồn tại và phát triển trên thị trường quốc tế, bắt buộc phải chuyển đổi xanh. Trong đó, dùng năng lượng sạch để sản xuất hàng hóa xuất khẩu không còn là lựa chọn của DN mà là điều kiện bắt buộc. Phát triển năng lượng tái tạo không chỉ giúp DN tự chủ nguồn điện, ổn định giá thành, mà đây là chiến lược quan trọng để Việt Nam bảo đảm an ninh năng lượng, giảm phụ thuộc vào nguồn điện hóa thạch, đặc biệt trong giai đoạn từ nay đến 2030". Theo quy định, từ ngày 1.1.2026, cơ chế CBAM (cơ chế điều chỉnh biên giới carbon) đối với hàng hóa nhập khẩu của EU sẽ chính thức áp dụng, sau hơn 2 năm thí điểm. Theo đó, những DN xuất khẩu hàng hóa vào thị trường EU phải mua chứng chỉ carbon mà việc sử dụng năng lượng tái tạo sẽ là căn cứ để giảm nghĩa vụ này.

Thế nên, việc tăng tốc phát triển ĐMTMN trong KCN là một trong những giải pháp cấp thiết. Bản thân các nhà đầu tư năng lượng tái tạo cũng mong muốn được bán trực tiếp cho các DN sản xuất, dịch vụ trong các KCN. Tại một diễn đàn về năng lượng xanh mới đây, đại diện Công ty Nam Tài Energy thừa nhận rất nhiều nhà đầu tư muốn tham gia đầu tư sản xuất điện tái tạo, bán trực tiếp cho DN sản xuất dùng. Thế nhưng còn quá nhiều thủ tục bị vướng. Tương tự, đại diện Công ty CP Đầu tư thương mại Điện Xanh (GEIT) cũng khẳng định nhu cầu sử dụng và đầu tư ĐMT tại các "thủ phủ" sản xuất khu vực phía nam và bắc là rất lớn. "Tuy vậy, lâu nay các dự án ĐMTMN chỉ tự sản tự tiêu, chưa thể mua bán qua lại do có nhiều quy định chưa có, cơ chế pháp lý có vướng mắc, chồng chéo… ", đại diện GEIT chia sẻ.

Thực tế, các DN có lắp hệ thống ĐMTMN trong KCN vẫn theo hình thức tự sản, tự tiêu, do chưa đấu nối điện lên hệ thống điện quốc gia cũng như chưa thể cung cấp điện cho các DN lân cận có nhu cầu. Thế nên tăng trưởng nguồn điện tái tạo trong trong phân khúc này vẫn còn hạn chế. "Nếu chính sách cởi mở, tháo bung, cho đầu tư hạ tầng cấp điện, đấu nối, cho phép cung cấp nguồn năng lượng sạch cho các DN tại chỗ; cho lập đơn vị phân phối - bán lẻ điện ngoài nhà nước trong các KCN để các DN này có thể ký mua bán điện với các đơn vị phát triển năng lượng…; chắc chắn, nguồn năng lượng tái tạo trong tương lai sẽ phát triển mạnh", đại diện GEIT nói.

Mở nút thắt chính sách

Trước tình trạng này, Chính phủ đã đôn đốc Bộ Công thương chủ trì lấy ý kiến từ DN, nhà đầu tư, các ban ngành liên quan để sửa đổi, tháo gỡ các vướng mắc càng sớm càng tốt nhằm gia tăng nguồn điện tái tạo, thu hút đầu tư vào năng lượng sạch. Mới đây, Bộ Công thương lấy ý kiến dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng giai đoạn 2026 - 2030. Có 2 nội dung quan trọng liên quan cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) đã được bộ này đề xuất

Thứ nhất, đối với trường hợp mua bán điện trực tiếp qua lưới điện kết nối riêng, giá điện sẽ do các bên tự đàm phán, thỏa thuận, thay vì áp dụng khung giá cứng. Giá mua bán phải bảo đảm thu hồi chi phí từ khâu phát điện, đầu tư, quản lý vận hành lưới điện kết nối riêng cũng như chi phí kinh doanh bán điện. Thứ hai, đối tượng được phép trực tiếp tham gia cơ chế này sẽ bao gồm các đơn vị bán lẻ điện tại KCN, khu kinh tế, khu chế xuất, cụm công nghiệp, khu công nghệ cao, khu công nghệ thông tin tập trung, khu nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao và các mô hình tương tự do cơ quan có thẩm quyền quy định.

Có thể thấy, dự thảo nghị quyết đã đưa ra các quy định để thúc đẩy và triển khai hiệu quả cơ chế DPPA hơn theo đúng tinh thần Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị về tập trung huy động mọi nguồn lực xã hội, khuyến khích mạnh mẽ khu vực tư nhân tham gia phát triển năng lượng.

Nếu Nghị quyết Quốc hội được thông qua trong kỳ họp Quốc hội sắp tới (khai mạc ngày 20.10), hứa hẹn sự thay đổi lớn cho nguồn điện tái tạo vào các KCN, khu chế xuất... vốn bị nghẽn lâu nay. Bà Nguyễn Ngọc Quỳnh, Phó tổng giám đốc Công ty CP đầu tư và phát triển năng lượng mặt trời Bách Khoa (SolarBK), đánh giá những vướng mắc liên quan đầu tư ĐMT bước đầu có một số tín hiệu khởi sắc. "Cơ chế mua bán điện trực tiếp theo lưới riêng đã có, nếu cho tự đàm phán giá, tự thỏa thuận thì sẽ tháo gỡ được nhiều vấn đề. Trong thực tế, nhiều DN, nguồn lực khác trong xã hội sẵn sàng nhưng chưa được khơi thông. Lâu nay, chính sách vướng mắc liên tục trong quá trình thực hiện cũng khiến nhà đầu tư chưa dám mạnh dạn bước vào. Nay ý thức về giảm phát thải của DN, người dân đã cao hơn nhiều so với trước. Dự báo trong tương lai, việc chuyển đổi xanh, sử dụng năng lượng tái tạo sẽ là xu hướng không thể đảo ngược. Việc này cần được nhìn theo hướng cái được nhiều hơn mất, hướng đến điều lớn hơn là xây dựng môi trường xanh sạch, cam kết tương lai lâu dài với thế giới. Quan trọng là các chính sách cần được tháo gỡ càng sớm càng tốt thì tính hiệu quả cao hơn", bà Quỳnh nhấn mạnh.

Một chuyên gia của Viện Nghiên cứu ứng dụng năng lượng thông minh (iSEAR) bày tỏ sự ủng hộ những đề xuất mới của Bộ Công thương. Bởi Nghị định số 57 và Nghị định số 58 nhìn chung đã tạo ra bước ngoặt quan trọng trong việc thúc đẩy các mô hình điện năng linh hoạt, DN không chỉ lắp đặt hệ thống ĐMT tại chỗ để phục vụ nhu cầu nội bộ, mà còn được phép mua điện tái tạo trực tiếp từ những dự án xa với địa bàn phụ tải thông qua cơ chế mua bán trực tiếp (DPPA). "Nếu Nghị quyết của Quốc hội được ban hành, có nghĩa là cơ chế cho mua bán điện thoải mái đối với đơn vị bán lẻ cụm, khu trong KCN, không giới hạn công suất. Điều này tạo cơ hội cho các KCN xanh hóa và tự chủ năng lượng. Cơ chế tự do đàm phán giá, thỏa thuận giá theo bên bán và bên mua cũng là bước tiến mới. Nó mở ra cơ hội cho DN sản xuất trong các KCN "lên đời" sản phẩm bằng tín chỉ xanh sẽ nhanh hơn và nhiều hơn", chuyên gia iSEAR nhấn mạnh.

Gỡ các vướng mắc về đất, quy hoạch...

Tuy vậy, để cơ chế DPPA có hiệu quả nhất, chuyên gia của iSEAR cho rằng, cần có cơ chế giá điện 2 thành phần, nhằm bảo vệ khách hàng không thể lắp ĐMT. Cụ thể, cần chuyển đổi nhanh qua giá điện 2 thành phần, và cho phép mở rộng kinh doanh điện ở khâu dùng điện cuối. Khi đó tách rõ giá điện dịch vụ phụ trợ và giá điện lưới phân phối, bán lẻ. Giá điện 2 thành phần mà khách hàng trả gồm 2 giá cố định và biến đổi. Trong đó, giá cố định bao gồm truyền tải, phân phối và công suất nguồn của các nhà máy truyền thống nằm chờ không phát; giá biến đổi là phần nhiên liệu phát điện, giá mua điện tái tạo, dịch vụ cân bằng... "Quan trọng của chính sách phát triển năng lượng tái tạo là khi các vướng mắc được tháo gỡ càng nhiều, việc chuyển dịch năng lượng càng được đẩy nhanh và công bằng hơn. Từ đó, tạo lực đẩy giúp thu hút các thành phần kinh tế tư nhân đầu tư phát triển nguồn vào năng lượng tái tạo hiệu quả trong KCN nói chung và vào nền kinh tế nói riêng", chuyên gia này nói.

Có chung quan điểm, chuyên gia năng lượng Đào Nhật Đình nói để việc mua bán điện trực tiếp trong KCN tăng tốc, cần sớm áp dụng cơ chế giá điện 2 thành phần mới tăng hiệu quả mua bán điện trực tiếp được. Bởi việc mua trực tiếp qua lưới quốc gia đến nay, chi phí cho khâu vận hành lưới điện vẫn chưa rõ ràng. Muốn tính toán đầy đủ, phải có cơ chế giá điện 2 thành phần. "Để nguồn điện sạch chảy vào các khu, cụm công nghiệp, khu công nghệ cao... nhất quyết phải có giá điện 2 thành phần. Các bên tham gia cũng minh bạch, rõ ràng và tạo độ hấp dẫn hơn", chuyên gia Đào Nhật Đình nói và bổ sung: Trước mắt, để tận dụng nhanh nguồn điện tái tạo vào sản xuất, nên mở rộng bán ĐMTMN cho hàng xóm. Tức là ĐMT từ trên mái, bán xuống cho các xưởng bên dưới. Ông giải thích: "Tháo gỡ nhanh cho các nhà đầu tư làm ĐMTMN có thể bán xuống cho nhà sản xuất sử dụng điện bên dưới, bên cạnh trước. Tháo cái này ngay đi, sẽ có hàng ngàn kWh điện tái tạo được đưa vào sử dụng hằng ngày ngay vào luôn".

Đại diện Công ty CP đầu tư thương mại Điện Xanh bổ sung, với các KCN, cần giải quyết vấn đề quy hoạch năng lượng, quy hoạch đất, quy hoạch đường dây truyền tải… Trong đó, khó khăn nhất là quỹ đất với giá trị phù hợp để có thể phát triển được các dự án năng lượng gần KCN và cơ chế chính sách liên quan thu hút đầu tư tư nhân vào truyền tải điện cũng cần được thông thoáng hơn. Nếu làm được vậy, ngành năng lượng sẽ được khơi thông mạnh mẽ hơn và khối tư nhân cả bên mua điện lẫn bên bán điện cũng sẽ tự tin hơn để phát triển dự án.

Ngoài ra, để điện tái tạo sớm phủ xanh trong KCN, tạo cơ hội để DN chuyển đổi xanh hơn, theo nhiều DN trong KCN và các chuyên gia, cơ chế DPPA nên bỏ hoặc hạ mức sử dụng điện của khách hàng xuống. "Không nên sử dụng khái niệm "khách hàng sử dụng lớn" mới được tham gia DPPA. Tôi dùng 50.000 kWh trong một tháng, nhưng nhà xưởng có nhu cầu mua trực tiếp điện từ trong KCN để sản xuất là rất lớn, cạnh tôi cũng có nhiều DN có chung nhu cầu. Vấn đề đặt ra là, nếu có cơ chế cho các đơn vị bán lẻ điện tại KCN tham gia, thì bỏ luôn mức khống chế 200.000 kWh/tháng mới được tham gia DPPA", một DN sản xuất hàng may mặc tại KCN TP.HCM nêu quan điểm. Trước đó, Sở Công thương Đồng Nai cũng phản ánh quy định khách hàng sử dụng điện lớn là "một rào cản đối với các DN vừa và nhỏ" trong bối cảnh khuyến khích sản xuất chuyển đổi xanh, tuần hoàn.