Chuyên gia: "Tiềm năng phát triển thủy điện gần như đã được khai thác hết"

Đây là nhận định của TS. Nguyễn Anh Tuấn, Ủy viên thường trực Ban Chấp hành Hiệp hội Năng lượng Việt Nam tại diễn đàn Diễn đàn “Công nghệ năng lượng trong Kỷ nguyên mới” do Tạp chí Kinh tế Việt Nam/VnEconomy tổ chức mới đây.

Nền kinh tế Việt Nam đang phát triển với tốc độ nhanh. Nhu cầu năng lượng cho sản xuất, kinh doanh và đời sống người dân ngày càng tăng cao. Theo dự báo của Bộ Công Thương, nhu cầu điện năng của Việt Nam dự kiến tăng 8-10% mỗi năm trong thập kỷ tới. Các nguồn năng lượng sơ cấp như thủy điện, than đá và dầu khí đang dần cạn kiệt, khiến Việt Nam phải phụ thuộc vào nhập khẩu từ năm 2015. Trong khi đó, Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do biến đổi khí hậu gây ra, với thiệt hại kinh tế ước tính lên tới 3,2% GDP hàng năm.

Chính vì lẽ đó, việc tìm kiếm và ứng dụng các giải pháp công nghệ năng lượng mới, đặc biệt là năng lượng tái tạo, không chỉ là nhiệm vụ quan trọng mà còn là yếu tố then chốt để đảm bảo an ninh năng lượng, bảo vệ môi trường và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

"Nền kinh tế Việt Nam đang bước vào Kỷ nguyên mới, Kỷ nguyên Vươn mình – mà nòng cốt là Khoa học Công nghệ, với mục tiêu phát triển nhanh, bền vững. Đi cùng với Hành trình này, một bài toán không hề đơn giản, đó là bài toán năng lượng. Làm thế nào để đảm bảo cung cấp đủ nhu cầu rất lớn về năng lượng và phải là năng lượng sạch, ổn định?", ông Tạ Đình Thi - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường của Quốc hội phát biểu tại diễn đàn Diễn đàn "Công nghệ năng lượng trong Kỷ nguyên mới" do Tạp chí Kinh tế Việt Nam/VnEconomy tổ chức mới đây.

"Rõ ràng, con đường phát triển năng lượng theo phương cách truyền thống, dựa vào nguồn năng lượng hóa thạch đã không còn phù hợp. Chúng ta cần một tư duy mới. Chúng ta cần một cách tiếp cận mới. Chúng ta cần một cuộc cách mạng thực sự trong lĩnh vực năng lượng. Và lời giải cho bài toán này nằm ở 'Công nghệ'", ông Thi nhấn mạnh.

Tiềm năng phát triển thủy điện gần như đã được khai thác hết

Theo TS.Nguyễn Anh Tuấn, Ủy viên thường trực Ban Chấp hành Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, Việt Nam có những lợi thế chiến lược đáng kể để phát triển năng lượng tái tạo: Tài nguyên thiên nhiên dồi dào, đặc biệt là nắng và gió; Cam kết chính trị mạnh mẽ từ Chính phủ thông qua các văn bản như Quy hoạch điện VIII, Luật Điện lực 2024, Nghị định số 58 năm 2025; Nhu cầu tiêu thụ điện trong nước tăng nhanh, trung bình khoảng 10% mỗi năm; chi phí công nghệ, đặc biệt là tấm pin mặt trời và tua-bin gió, đang giảm nhanh chóng.

Bên cạnh đó, vị trí địa lý thuận lợi cho hợp tác quốc tế và xuất khẩu điện gió ngoài khơi, hướng đến các thị trường như Campuchia, Singapore và Malaysia.

Tầm nhìn dài hạn của Việt Nam đến năm 2050 là đạt phát thải ròng bằng 0, nâng tỷ lệ năng lượng tái tạo trong cơ cấu điện lên 74–75%, phát triển điện hạt nhân với tổng công suất 14 GW và hoàn thiện hạ tầng hydro đạt quy mô từ 10 đến 20 triệu tấn mỗi năm.

“Một mục tiêu rất quan trọng là đến năm 2030, đạt tỷ lệ 50% hộ dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản tự tiêu. Đây là một tham vọng lớn, đòi hỏi phải tháo gỡ hàng loạt vướng mắc trong cơ chế, chính sách và công nghệ”, ông Tuấn nhấn mạnh.

Đánh giá về hiện trạng và tiềm năng của năng lượng tái tạo ở Việt Nam, TS. Nguyễn Anh Tuấn thông tin, theo thống kê, nguồn thủy điện hiện vẫn là năng lượng carbon thấp lớn nhất, chiếm khoảng 31% sản lượng điện cả nước với công suất lắp đặt 23.664 MW, từ các nhà máy lớn như Sơn La, Hòa Bình và Lai Châu.

"Tuy nhiên, tiềm năng phát triển thủy điện gần như đã được khai thác hết", ông Tuấn nhận định.

Trong khi đó, liên quan đến các nguồn năng lượng tái tạo, đến năm 2024, Việt Nam đã đạt công suất lắp đặt điện mặt trời khoảng 16,5 gigawatt, chiếm 25% tổng công suất phát điện cả nước. Trong đó, có hơn 103.000 dự án điện mặt trời mái nhà với tổng công suất trên 9.500 MW. Các dự án lớn tiêu biểu gồm Dầu Tiếng 1, 2, 3 (420 MWp), Phù Mỹ (330 MWp), và BIM (330 MWp).

Về điện gió, công suất đã tăng mạnh từ gần như bằng 0 năm 2018 lên khoảng 6.000 MW vào năm 2023. Tiềm năng điện gió được đánh giá rất cao, với khoảng 221 GW trên bờ và tới 6.000 GW ngoài khơi.

Đối với điện sinh khối, với công suất nối lưới cuối năm 2022 đạt khoảng 350 MW, tương đương 0,42% tổng công suất của toàn ngành điện. Theo ông Tuấn, việc phát triển nguồn năng lượng này ở Việt Nam vẫn còn khiêm tốn. Mặc dù, tiềm năng có thể lên tới 60 triệu tấn chất thải nông nghiệp mỗi năm, nhưng việc phát triển điện sinh khối vẫn còn gặp nhiều khó khăn về công nghệ và thị trường.

TS.Nguyễn Anh Tuấn cho biết trong số 85 dự án chuyển tiếp đối với năng lượng tái tạo, đến nay đã có 81 dự án (tổng công suất gần 4.600 MW) nộp hồ sơ đàm phán giá điện; 63 dự án đã hoàn tất đàm phán và ký tắt hợp đồng; 29 dự án (tương đương hơn 1.500 MW) đã hoàn tất thủ tục vận hành thương mại.

Đề cập về hạ tầng lưới điện và lưu trữ năng lượng, TS.Nguyễn Anh Tuấn cho rằng hệ thống truyền tải điện của Việt Nam hiện nay, dù hiện đại so với trình độ phát triển, vẫn chưa theo kịp tốc độ tăng trưởng của điện tái tạo.

Theo ông Tuấn, tính đến năm 2024, Việt Nam đã lắp đặt hơn 2 triệu công tơ điện thông minh, chủ yếu tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, sự tham gia của khu vực tư nhân vào đầu tư lưới điện – đặc biệt là lưới điện từ 220 kilovolt trở xuống – còn hạn chế. Nếu được khuyến khích, tư nhân hoàn toàn có thể giúp giải quyết nhanh các nút thắt về hạ tầng truyền tải.

Về lưu trữ năng lượng, Việt Nam đang hướng đến mục tiêu đạt công suất từ 10.000 đến 16.000 MW. Song, ông cũng lưu ý, một trong những thách thức nằm ở khung pháp lý chưa cho các hệ thống lưu trữ năng lượng vẫn chưa được xây dựng rõ ràng.

Đầu tư của Việt Nam vào R&D năng lượng mới và năng lượng tái tạo còn khiêm tốn

TS.Nguyễn Anh Tuấn cho biết Việt Nam hiện dành khoảng 0,4% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) cho nghiên cứu và phát triển (R&D) năng lượng mới và năng lượng tái tạo, thấp hơn đáng kể so với các nước trong khu vực. Mục tiêu là nâng tỷ lệ này lên 2% vào năm 2030.

"Liệu mức tăng này đã đủ để đáp ứng các yêu cầu phát triển bền vững hay chưa, khi mà các nước đang phát triển khác đang chi tiêu nhiều hơn cho lĩnh vực này?", ông Tuấn đặt vấn đề.

Theo ông Tuấn, hiện nay, số lượng tổ chức nghiên cứu – phát triển trong ngành năng lượng còn rất hạn chế. Chủ yếu là một số viện nghiên cứu thuộc Bộ Công Thương và các trường đại học kỹ thuật. Các trung tâm R&D về tua-bin gió, hệ thống lưu trữ, tấm pin mặt trời, hydro xanh vẫn còn thiếu hụt về năng lực và quy mô.

“Nguồn nhân lực kỹ thuật phục vụ cho năng lượng tái tạo cũng là một điểm yếu lớn. Dù có một số trường đại học chuyên ngành như Trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Trường Đại học Điện lực,… nhưng số lượng kỹ sư, kỹ thuật viên tốt nghiệp vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế, đặc biệt trong các khâu như bảo trì, vận hành, và tích hợp hệ thống”, ông Tuấn nêu vấn đề.

Bên cạnh đó, nguồn nhân lực phục vụ cho lĩnh vực tài chính xanh – một yếu tố ngày càng quan trọng trong thu hút vốn đầu tư – cũng đang thiếu hụt cả về số lượng và chất lượng.

Đề cập nhu cầu đầu tư và khả năng huy động vốn, TS.Nguyễn Anh Tuấn khẳng định: "Nhu cầu đầu tư cho phát triển năng lượng tái tạo tại Việt Nam là vô cùng lớn. Nếu chỉ dựa vào nguồn lực công thì rất khó để đạt được các mục tiêu đã đặt ra. Do đó, Việt Nam cần tích cực huy động nguồn vốn từ khu vực tư nhân và các đối tác quốc tế.

Tuy nhiên, sự thiếu ổn định trong cơ chế giá điện, ví dụ như việc điều chỉnh giá hồi tố các dự án điện tái tạo, đang làm suy giảm niềm tin của nhà đầu tư. Bên cạnh đó, tình trạng cắt giảm công suất điện tái tạo cũng là một vấn đề cần được điều chỉnh bằng các tiêu chí cụ thể trong tương lai.

TS.Nguyễn Anh Tuấn đề xuất 5 nhóm giải pháp cần thực hiện để nâng cao mức độ sẵn sàng của Việt Nam trong phát triển năng lượng mới và năng lượng tái tạo. Đầu tiên là oàn thiện chính sách và cơ chế giá điện ổn định.

"Cơ chế giá là yếu tố then chốt thúc đẩy hay kìm hãm phát triển năng lượng tái tạo. Kinh nghiệm vừa qua cho thấy sự thay đổi đột ngột về giá gây tác động tiêu cực đến thị trường. Do đó, nên triển khai đấu giá cạnh tranh, hoàn thiện tiêu chuẩn phân loại xanh quốc gia", ông Tuấn khuyến nghị.

Bên cạnh đó, Việt Nam cũng cần ưu tiên nâng cấp lưới điện, khuyến khích phát triển hệ thống lưu trữ năng lượng quy mô lớn và cải thiện năng lực dự báo năng lượng tái tạo.

Ngoài ra, cần thúc đẩy nghiên cứu, phát triển công nghệ và chuỗi cung ứng trong nước thông qua việc khuyến khích sự phối hợp giữa các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp, tập trung vào các công nghệ then chốt.

Đồng thời, mở rộng đào tạo, phát triển kỹ năng thực hành, kết hợp lý thuyết và thực tiễn, đặc biệt trong lĩnh vực sinh khối và năng lượng sạch.

Cuối cùng, vị chuyên gia đề xuất, Việt Nam cần tận dụng vốn JETP vào phát triển năng lượng tái tạo. Mặt khác, nên thu hút tư nhân qua DPPA (hình thức mua bán điện trực tiếp giữa đơn vị phát điện và khách hàng, không thông qua đơn vị trung gian như EVN) và các mô hình đối tác công – tư (PPP) vào phát triển năng lượng tái tạo.