Chung cư thành mồi lửa

Dưới góc nhìn quy hoạch đô thị, đó là lời nhắc nhở nghiêm khắc về cách nhiều thành phố châu Á - trong đó có Việt Nam - đang xây dựng, vận hành và bảo trì những cấu trúc cao tầng vốn chứa đựng rủi ro hệ thống.

Vụ cháy lần này mang một tình tiết đặc thù nhưng phổ biến ở nhiều đô thị: toàn bộ cụm nhà đang trong giai đoạn bảo trì mặt đứng. Những giàn giáo bằng tre - một truyền thống thi công của Hong Kong và miền Nam Trung Quốc - phủ kín với lưới bảo hộ tạm thời, tạo thành lớp vật liệu dễ bắt lửa bao quanh hàng trăm căn hộ. Trong điều kiện thời tiết hanh khô và mật độ xây dựng quá dày, đám cháy dễ dàng leo qua các bề mặt và lan từ một tòa sang tòa kế cận như một dải pháo sáng.

Nhưng vấn đề không chỉ nằm ở vật liệu. Khi công trình bước vào giai đoạn bảo trì, các hệ thống kỹ thuật - từ cảm biến khói tới còi báo động - thường được tạm ngắt, hoặc rơi vào trạng thái vận hành thiếu ổn định. Sự chủ quan này, cộng với môi trường đô thị dày đặc, tạo nên tình huống mà bất kỳ kiến trúc sư nào cũng hiểu rõ: một hệ thống phức hợp bị "mở bụng" chính là lúc nó dễ tổn thương nhất.

Hong Kong là một trong những thành phố có mật độ nhà cao tầng lớn nhất thế giới. Quy hoạch theo chiều đứng giúp giải quyết bài toán đất đai hữu hạn, nhưng chính sự ken đặc này tạo ra nguy cơ lan truyền hỏa hoạn theo phương ngang - điều mà các bộ tiêu chuẩn quốc tế luôn cảnh báo.

Wang Fuk Court phơi bày lỗ hổng quen thuộc của một cấu trúc đô thị gánh nhiều kỳ vọng - và nhiều rủi ro: khoảng cách giữa các tòa nhà bị thu hẹp để tối đa hóa diện tích sử dụng đất; các mặt đứng được phủ kín trong quá trình thi công; và hệ thống an toàn bị gián đoạn. Khi ngọn lửa bùng phát, những khoảng đệm khí - vốn phải tồn tại giữa các block cao tầng - đã không còn. Một cấu trúc quy hoạch từng được coi là hợp lý, trong hoàn cảnh đặc biệt, nhanh chóng trở thành điểm phát hỏa theo chuỗi.

Thảm kịch ấy không phải ngoại lệ ở châu Á. Tại Việt Nam, vụ cháy Carina Plaza năm 2018 đã phơi bày câu chuyện tương tự: hệ thống báo cháy không hoạt động, vật liệu dễ cháy trong nội thất căn hộ và hầm xe, cộng với quy trình sơ tán nghèo nàn. 13 người chết, hơn 90 người bị thương - những con số mà bất kỳ thành phố mới nổi nào cũng phải xem là hồi chuông cảnh tỉnh.

Một điểm chung dễ nhận thấy giữa Wang Fuk Court và nhiều dự án nhà ở xã hội ở Việt Nam là áp lực chi phí. Với ngân sách hạn hẹp, việc sử dụng vật liệu an toàn cao cấp, bố trí thêm tầng đệm, hay đầu tư vào thiết bị chữa cháy tiên tiến thường bị cắt giảm. Nhưng chính trong những công trình dành cho người thu nhập thấp này, khả năng tiếp cận thông tin an toàn, kỹ năng thoát hiểm và năng lực ứng phó của cư dân lại càng hạn chế.

Ở Wang Fuk Court, các báo cáo sơ bộ cho biết hệ thống sprinkler và cảm biến khói có dấu hiệu bảo trì kém. Khi đám cháy bắt đầu, cư dân phải tự chạy xuống cầu thang trong tình trạng khói mù và thiếu hướng dẫn. Những nhóm cư dân yếu thế - người già, trẻ nhỏ, người khuyết tật - gần như không có cơ hội thoát kịp.

Kiến trúc sư nào cũng hiểu rằng một tòa nhà cao tầng không chỉ được đánh giá bằng kết cấu bê tông - thép, mà bằng khả năng bảo vệ sinh mạng khi mọi thứ diễn ra sai lệch. Tòa nhà càng cao, sai số chấp nhận được càng gần bằng 0.

Quy hoạch đô thị trong kỷ nguyên nhà chọc trời cần phải ghi nhớ: bất cứ hệ thống an toàn nào cũng trở nên vô nghĩa nếu quy hoạch đô thị tạo ra những "hẻm gió lửa" - các hành lang hẹp giữa các block cao tầng, khiến lực lượng cứu hộ không thể tiếp cận, thang cứu hỏa không đủ tầm với, còn cư dân chỉ còn lối thoát duy nhất qua cầu thang bộ.

Hong Kong đã phát triển hàng chục năm theo cách này. TP HCM và Hà Nội cũng đang đi trên cùng quỹ đạo: mật độ dày đặc, khoảng lùi tối thiểu bị đẩy về mức thấp nhất, các block nhà xã hội và thương mại chen chúc trong những quỹ đất nhỏ. Một khi đám cháy xảy ra, cấu trúc đô thị trở thành bộ khuếch đại của thảm họa.

Để một thành phố thực sự "an toàn theo chiều đứng", quy hoạch phải đảm bảo ba điều kiện tiên quyết:

Khoảng cách tối thiểu giữa các block cao tầng, đủ để ngăn lan lửa và cho phép xe cứu hộ tiếp cận.

Hệ thống lối thoát hiểm phân tán, không phụ thuộc vào chỉ một trục cầu thang.

Tiêu chuẩn vật liệu mặt đứng và giàn giáo khi thi công, vì phần lớn thảm họa xảy ra trong giai đoạn sửa chữa - không phải giai đoạn vận hành ổn định.

Grenfell Tower tại London năm 2017 - vụ cháy cướp đi 72 sinh mạng - đã cho cả thế giới thấy vật liệu mặt đứng dễ cháy có thể biến một tòa nhà thành mồi lửa khổng lồ. Những bài học này chưa thực sự được các đô thị châu Á thấm nhuần.

Một tòa nhà an toàn trước hết phải được thiết kế an toàn, vận hành an toàn, và bảo trì an toàn. Nhưng ở nhiều nơi, quy định chỉ tập trung vào giai đoạn đầu tiên - thiết kế - mà bỏ ngỏ hai giai đoạn còn lại. Khi giấy phép xây dựng được cấp xong, phần lớn trách nhiệm bị "thả nổi" cho ban quản lý tòa nhà và các nhà thầu.

Wang Fuk Court cho thấy sự gián đoạn trong bảo trì có thể gây hậu quả không khác gì thiết kế sai. Cả Hong Kong lẫn Việt Nam cần nhìn lại toàn bộ chuỗi quản lý vòng đời công trình, đặc biệt là: kiểm tra định kỳ hệ thống PCCC, chứng nhận an toàn trong giai đoạn thi công - sửa chữa, diễn tập thoát hiểm thường xuyên, và minh bạch báo cáo vận hành từ chủ đầu tư đến cư dân.

Niềm tin của cư dân vào tổ hợp nhà ở - dù là chung cư thương mại hay nhà xã hội - chỉ bền vững khi họ biết tòa nhà được chăm sóc đúng mức, không chỉ được "bàn giao đẹp".

Những vụ cháy như Wang Fuk Court hay Carina Plaza không đơn thuần là tai nạn. Chúng phản ánh cách các thành phố đang đối xử với chính người dân của mình. Duy trì một đô thị chọc trời không chỉ là bài toán kỹ thuật, mà là trách nhiệm xã hội.

Hong Kong, TP HCM hay Hà Nội đều đang đứng trước ngưỡng quan trọng: hoặc lấy thảm kịch làm điểm khởi đầu cho cải cách quy hoạch - xây dựng - vận hành, hoặc chấp nhận thảm họa rình rập.

Những tòa nhà cao tầng, lẽ ra là biểu tượng của tiến bộ đô thị, sẽ mãi là mối đe dọa âm ỉ nếu chúng không được thiết kế, bảo trì và giám sát bằng tiêu chuẩn của một đô thị văn minh. Và chính từ những mảng tường cháy đen ở Wang Fuk Court, các thành phố châu Á có thể nhìn thấy tương lai của mình - nếu không chịu thay đổi.

Lê Tấn Kỳ