Các sàn giao dịch vàng lớn nhất thế giới được vận hành thế nào?

Thông qua các sàn giao dịch, Mỹ, Trung Quốc hay Ấn Độ không đơn thuần chỉ mua bán vàng, mà đã thiết kế những hệ sinh thái bài bản, phục vụ cả nhà đầu tư tổ chức lẫn cá nhân.

Tại buổi làm việc với Ban Chính sách, chiến lược Trung ương về cơ chế, chính sách quản lý hiệu quả thị trường vàng mới đây, Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh thị trường vàng cần được quản lý thống nhất, minh bạch và không để ảnh hưởng tiêu cực tới kinh tế vĩ mô, trong đó có gợi mở mô hình lập Sở giao dịch vàng quốc gia.

Thực tế trên thế giới, từ những thỏi vàng được lưu trữ trong hầm ở London cho đến các cú nhấp chuột mua bán trên sàn điện tử tại Singapore, vàng đang dịch chuyển mạnh mẽ khỏi vai trò truyền thống của một tài sản cất trữ.

Nhiều quốc gia đã biến vàng thành một sản phẩm tài chính, được giao dịch minh bạch trên sàn, có giám sát và điều tiết chặt chẽ.

Không chỉ là nơi mua bán vàng

Trên bình diện toàn cầu, các sàn giao dịch vàng không đơn thuần là nơi mua bán kim loại quý, mà hoạt động như những trung tâm tài chính phức hợp, nơi vàng được giao dịch dưới nhiều hình thức: vàng vật chất (thỏi, xu), giao dịch qua tài khoản đến các sản phẩm phái sinh như hợp đồng tương lai và quyền chọn.

Mô hình lâu đời và phổ biến nhất chính là giao dịch vàng vật chất, tức việc mua bán diễn ra với sự trao tay thật sự giữa người mua và người bán, thường là các thỏi vàng tiêu chuẩn. Dẫn đầu mô hình này là thị trường vàng London, chiếm khoảng 70% tổng khối lượng giao dịch vàng.

Tại đây, các ngân hàng và tổ chức tài chính giao dịch với nhau thông qua các thỏi vàng "Good Delivery" nặng 400 ounce (tương đương 12,4 kg), độ tinh khiết cao, được lưu trữ tại các kho được chứng nhận. Tất cả hoạt động được giám sát bởi Hiệp hội Thị trường Vàng London (LBMA), cơ quan chịu trách nhiệm đặt ra các tiêu chuẩn kỹ thuật và giám sát đạo đức giao dịch.

Điểm đặc biệt của thị trường vàng London là không có sàn giao dịch tập trung cố định, nhưng vẫn được xem là trung tâm vận hành của thị trường vàng thế giới. Giá vàng London được ấn định hai lần mỗi ngày, trở thành mức giá tham chiếu cho toàn cầu.

Khối lượng giao dịch danh nghĩa vàng hàng ngày (tính theo tỷ USD). Biểu đồ: WGC.

Tại các trung tâm tài chính hiện đại như Singapore, Thụy Sĩ, Hong Kong (Trung Quốc), mô hình giao dịch vàng qua tài khoản tương tự như mua bán cổ phiếu hay ngoại tệ - tức nhà đầu tư không nắm giữ vàng thật mà chỉ giao dịch quyền sở hữu (equity) - đang trở thành xu hướng.

Mọi hoạt động mua bán đều diễn ra trên nền tảng điện tử. Nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ (margin) để giao dịch lượng vàng lớn hơn vốn thực có. Chính vì tiềm ẩn rủi ro cao, mô hình này thường bị kiểm soát chặt chẽ.

Theo Hội đồng Vàng Thế giới (WGC), nhiều nước đã áp dụng giới hạn đòn bẩy tài chính và yêu cầu công khai hóa rủi ro để bảo vệ người giao dịch. Tại Singapore, chỉ những tổ chức tài chính được cấp phép mới được cung cấp dịch vụ này, trong khi người dân được khuyến cáo cẩn trọng trước khi đầu tư.

Trong khi đó, giao dịch vàng phái sinh là hình thức đầu tư cao cấp và đòi hỏi tính chuyên môn hơn, nơi nhà đầu tư không mua vàng mà dự đoán xu hướng giá vàng trong tương lai thông qua các hợp đồng tương lai hoặc quyền chọn.

Mô hình nổi bật là sàn COMEX tại New York (thuộc Tập đoàn CME), nơi cũng diễn ra các giao dịch hàng hóa như dầu, lúa mì, cà phê...

COMEX vận hành hoàn toàn trên nền tảng điện tử, với cơ chế khớp lệnh tự động. Dù các hợp đồng cho phép giao nhận vàng thật khi đáo hạn, phần lớn nhà đầu tư chọn tất toán sớm để chốt lời, khiến việc "mang vàng về nhà" trở nên hiếm hoi. Sàn COMEX có hệ thống kho lưu trữ, cơ chế ký quỹ và được điều tiết bởi Ủy ban Giao dịch Hàng hóa Kỳ hạn Mỹ (CFTC).

Sàn giao dịch vàng COMEX tại New York (sau đó được sáp nhập với NYMEX). Ảnh: Reuters.

Tại châu Á, mô hình tương tự được áp dụng tại Sở Giao dịch Vàng Thượng Hải (SGE) - sàn vàng lớn nhất Trung Quốc, giao dịch bằng đồng nhân dân tệ. Ngoài giao dịch vàng vật chất, SGE cũng triển khai các công cụ tài chính phái sinh tương tự COMEX.

Dù khác nhau về hình thức, các thị trường vàng lớn đều đặt nền móng trên 3 yếu tố: khung pháp lý vững chắc, hạ tầng kỹ thuật hiện đại và cơ chế giám sát độc lập.

Nhiều quốc gia tuân thủ các tiêu chuẩn của OECD về nguồn gốc hợp pháp của vàng - yêu cầu vàng phải minh bạch về xuất xứ, không có liên quan đến xung đột vũ trang hoặc hoạt động buôn lậu. Những yêu cầu này giúp củng cố uy tín thị trường, nâng cao lòng tin của nhà đầu tư toàn cầu.

Kinh nghiệm từ các sàn vàng châu Á

Tại châu Á, một số quốc gia như Ấn Độ và Trung Quốc đang vận hành mô hình quản lý thị trường vàng qua các sàn giao dịch quốc gia tương đối hiệu quả, đáp ứng tốt nhu cầu vàng khổng lồ từ nội địa dù là đây là 2 nước không sản xuất mà chủ yếu nhập khẩu vàng.

Trung Quốc hiện là quốc gia tiêu thụ, sản xuất và nhập khẩu vàng lớn nhất thế giới. Bloomberg cho biết từ đầu năm, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBoC) đã mua ròng 15 tấn vàng, nâng tổng lượng vàng dự trữ lên 2.294 tấn cuối tháng 4, đánh dấu 6 tháng liên tiếp ngân hàng trung ương này mua vàng.

Với truyền thống tích trữ vàng ăn sâu trong văn hóa, nhu cầu vàng vật chất của người dân Trung Quốc rất lớn. Để đáp ứng nhu cầu này, Trung Quốc đã cải tổ toàn diện thị trường vàng từ khi thành lập Sàn Giao dịch Vàng Thượng Hải (SGE) năm 2002.

Dưới sự giám sát trực tiếp của PBoC, SGE không chỉ cho phép giao dịch vàng vật chất mà còn kết nối ngân hàng, tổ chức và cá nhân thông qua hệ thống giao dịch điện tử hiện đại. Tất cả các giao dịch đều ghi nhận giá theo thời gian thực, bảo đảm thanh khoản và minh bạch.

Mô hình “trung tâm giao dịch - ngân hàng liên kết” này đã giúp thị trường vàng Trung Quốc tăng tính thanh khoản và giảm chi phí vận hành, nhờ sự tham gia trực tiếp của các ngân hàng thương mại trong nước.

SGE hiện sở hữu mạng lưới 61 kho vàng tại 35 thành phố và từ năm 2016 đã đưa ra mức giá tham chiếu bằng nhân dân tệ - Shanghai Gold Benchmark Price, nhằm giảm sự phụ thuộc vào giá vàng London. Ngoài ra, SGE còn phát triển nền tảng giao dịch Yijintong, với gần 9 triệu khách hàng cá nhân và hơn 10.000 tổ chức nhằm đơn giản hóa việc tiếp cận thị trường vàng.

Tòa nhà Sàn giao dịch vàng Thượng Hải, được coi là sàn giao dịch vàng thỏi vật lý lớn nhất thế giới. Ảnh: EPA.

Chiến lược hội nhập quốc tế của Trung Quốc cũng được thể hiện qua việc ra mắt Shanghai International Gold Exchange (SGEI) năm 2014, cho phép nhà đầu tư nước ngoài giao dịch vàng bằng đồng nhân dân tệ.

Bên cạnh đó, dự án “Gold Road” (2019) kết nối cung cầu vàng toàn cầu và kế hoạch mở kho giao dịch tại Hong Kong vào năm 2025, theo SCMP, cũng hứa hẹn tăng cường thanh khoản và thu hút nhà đầu tư quốc tế.

Dù SGE và Sàn Giao dịch Hợp đồng Tương lai Thượng Hải (SHFE) không liên thông về mặt kỹ thuật, hoạt động của hai sàn lại đồng bộ theo chiến lược đa tầng nhằm quản lý hiệu quả cả giao dịch vàng vật chất và tài chính.

Trong khi Trung Quốc tập trung xây dựng hệ sinh thái vàng hiện đại thì Ấn Độ chọn cách tối ưu hóa giao dịch vàng phái sinh cho thị trường nội địa.

Ấn Độ cũng là một trong những quốc gia tiêu thụ vàng lớn nhất thế giới, chủ yếu đến từ lĩnh vực trang sức và đầu tư cá nhân, đặc biệt vào các dịp lễ hội như Diwali. Để đáp ứng nhu cầu khổng lồ này, sàn Multi Commodity Exchange (MCX), thành lập năm 2003 tại Mumbai, đóng vai trò trung tâm giao dịch vàng phái sinh.

MCX hiện chiếm 97% thị phần giao dịch hàng hóa kỳ hạn tại Ấn Độ, theo HDFC Sky. Với các sản phẩm phù hợp cho cả tổ chức và cá nhân như hợp đồng tương lai, MCX giúp đa dạng hóa lựa chọn đầu tư.

Theo báo cáo từ Commodity.com, MCX là sàn giao dịch vàng và bạc phái sinh lớn nhất thế giới về khối lượng giao dịch, đóng góp quan trọng vào việc ổn định thị trường vàng trong nước và giảm áp lực nhập khẩu.

Nền tảng giao dịch điện tử của sàn, dưới sự giám sát của Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Ấn Độ (SEBI), bảo đảm tính minh bạch và an toàn, đồng thời giúp kiểm soát rủi ro thông qua công cụ ký quỹ.