Bao giờ EVN hết độc quyền, người dân được chọn nhà cung cấp điện?

Theo chuyên gia, Việt Nam có đầy đủ cơ sở pháp lý để triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Khi đó, giá điện có thể tăng hoặc giảm nhưng khách hàng có sự lựa chọn đơn vị cung cấp.

Trong hơn một thập kỷ qua, Việt Nam đặt mục tiêu từng bước hình thành thị trường điện cạnh tranh, với lộ trình rõ ràng từ phát điện cạnh tranh, bán buôn cạnh tranh và cuối cùng là bán lẻ cạnh tranh. Tuy nhiên, đến nay tiến trình này vẫn ì ạch, khiến thị trường điện vẫn ở thế “nửa vời”.

Thị trường bán lẻ điện cạnh tranh vẫn ì ạch

Hệ quả là mất cân đối dòng tiền ở Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), lỗ lũy kế hàng chục nghìn tỷ đồng, trong khi giá điện bán lẻ vẫn chưa phản ánh đúng chi phí. Tình trạng bù chéo giá điện kéo dài khiến người tiêu dùng điện sinh hoạt phải gánh cho doanh nghiệp sản xuất, làm méo mó thị trường.

Đặc biệt, khi kinh tế phát triển, các doanh nghiệp xuất khẩu chịu sức ép lớn từ yêu cầu sử dụng “điện xanh” trong chuỗi cung ứng, nhưng Việt Nam chưa thể triển khai đồng bộ cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA); điều này khiến cơ hội thu hút vốn tư nhân vào ngành điện.

Trao đổi với PV Tiền Phong, TS. Nguyễn Huy Hoạch - Chuyên gia Hiệp hội Năng lượng Việt Nam - cho rằng hiện nay, khi đầu vào điện được mua theo cơ chế thị trường, nhưng đầu ra lại do Nhà nước quy định khiến toàn bộ chuỗi đầu tư bị bóp méo, không nhà đầu tư nào yên tâm bỏ vốn, còn doanh nghiệp bán lẻ thì không có động lực đổi mới.

Thị trường bán lẻ điện cạnh tranh sẽ mở ra cơ hội cho người sử dụng điện có nhiều cơ hội lựa chọn nhà cung cấp.

Theo ông Hoạch, đến thời điểm này, Việt Nam không thiếu khung pháp lý để phát triển thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Luật Điện lực sửa đổi, Quy hoạch điện VIII điều chỉnh và Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị đều đã xác định rõ: phải phát triển thị trường điện theo hướng cạnh tranh, minh bạch; triển khai DPPA; tăng quyền lựa chọn cho khách hàng và hoàn thiện cơ chế giá theo nguyên tắc “tính đúng, tính đủ”… Tuy nhiên, lộ trình thực hiện thị trường bán lẻ điện cạnh tranh vẫn còn chậm.

Vị chuyên gia này cho rằng trong thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, đơn vị bán lẻ điện và khách hàng sẽ thỏa thuận, thống nhất về giá điện, Nhà nước chỉ quy định về biểu giá điện đối với các đối tượng khách hàng không tham gia mua điện trên thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Ngoài ra, giá điện theo cơ chế thị trường sẽ đảm bảo ngành điện kinh doanh có lãi, dòng vốn Nhà nước tại doanh nghiệp ổn định và có đủ nguồn vốn để tái đầu tư.

"Giá điện hợp lý cũng sẽ thu hút được các thành phần kinh tế tham gia đầu tư phát triển nguồn và lưới điện. Còn phần hỗ trợ của Nhà nước cho các đối tượng yếu thế trong xã hội cần tách riêng vào phần an sinh xã hội, chứ không thể hạch toán vào giá điện như hiện nay", ông Hoạch nói, đồng thời cho rằng, khi vận hành thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, giá điện sẽ tăng, hoặc giảm chứ chưa thể khẳng định rẻ hay đắt nhưng khách hàng sử dụng điện có sự lựa chọn nguồn cung và EVN sẽ không bị khoác cho cái áo độc quyền nữa.

Người dân có nhiều sự lựa chọn

Ông Phan Công Tiến - Giám đốc Viện Nghiên cứu ứng dụng Năng lượng thông minh - đánh giá, việc thiết lập thị trường bán lẻ điện cạnh tranh sẽ mở ra cơ hội cho người sử dụng điện. Nếu có nhiều đơn vị bán lẻ điện cạnh tranh, người sử dụng sẽ có nhiều lựa chọn. Tuy nhiên, để tạo đà cho thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, cần sớm áp dụng giá điện hai thành phần gồm (giá công suất và giá tiêu thụ thực tế).

Theo chuyên gia, Việt Nam không thiếu khung pháp lý để phát triển thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Theo ông Tiến, đến nay Luật Điện lực sửa đổi năm 2024 đã được ban hành tạo khung pháp lý rõ ràng nên cần khẩn trương hoàn thiện các nghị định để tiến đến một thị trường điện cạnh tranh bán lẻ đúng nghĩa.

“Người dân và doanh nghiệp cần được tự do lựa chọn nhà cung cấp điện. Khi có nhiều đơn vị bán lẻ, họ được quyền mua điện trực tiếp, mua qua thị trường giao ngay hoặc có thể tự đầu tư phát điện để tự thiết lập giá điện cấp cho khách hàng của mình cạnh tranh giá điện với các đơn vị bán lẻ khác”, ông Tiến nói.

Chuyên gia kinh tế Nguyễn Quốc Việt cho rằng, khi thị trường bán lẻ điện được mở rộng, lợi ích lớn nhất sẽ thuộc về người tiêu dùng. “Nhiều nhà cung cấp cạnh tranh sẽ xóa bỏ tình trạng bù chéo giá điện để giá phản ánh đúng chi phí, đồng thời mang lại dịch vụ đa dạng và chuyên biệt hơn", ông Việt nói.

Theo Cục Điện lực - Bộ Công Thương, kinh nghiệm triển khai thị trường bán lẻ tại các nước cho thấy, để đảm bảo không bị xáo trộn thì quá trình tạo cạnh tranh ở khâu bán lẻ điện, cần có nhiều thời gian để thực hiện tùy thuộc vào trình độ, sự phát triển kinh tế theo hướng thị trường của từng nước.

Ví dụ như Singapore, quốc gia này cần 18 năm (2002-2019) để xây dựng và vận hành thị trường bán lẻ điện hoàn chỉnh, hay Australia cũng phải mất 12 năm.

Để triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, Bộ Công Thương đã ban hành Quyết định số 2093 vào năm 2020 phê duyệt thiết kế mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh tranh. Bộ cũng đang xây dựng các quy định cải cách về giá bán lẻ điện, tái cơ cấu các khâu trong ngành điện...