Bức họa duy nhất về một cao tăng từng giữ vị trí Quốc sư được nhà vua ban họ

Tranh vẽ chân dung đức Thánh Nguyễn - thiền sư Nguyễn Minh Không trong tư thế ngồi thiền “dáng tọa như chuông” mang tính độc bản, hàng trăm năm qua vẫn được gìn giữ nguyên vẹn.

Thiền sư Nguyễn Minh Không (1065-1141) tên thật là Nguyễn Chí Thành, hiệu Minh Không, được vua Lý Thần Tông phong quốc sư. Ông là vị cao tăng đứng đầu tổ chức Phật giáo của triều đại nhà Lý, là người sáng lập ra nhiều ngôi chùa.

Đồng thời, ông cũng được gọi Lý Quốc Sư. Đây là tên gọi theo quốc tính, họ do vua nhà Lý ban cho và ghép với chức danh pháp lý cao nhất của một vị thiền sư. Còn người dân Ninh Bình gọi ông là đức Thánh Nguyễn.

Tại di tích quốc gia đền Thánh Nguyễn (xã Tiến Thắng, huyện Gia Viễn, Ninh Bình) đang lưu giữ bức tranh thờ Thánh Nguyễn Minh Không vô cùng độc đáo, có giá trị cao về mỹ thuật, văn hóa, lịch sử và trong nghiên cứu khoa học.

Bức tranh được làm từ lụa, đặt trong long đình, trên ban thờ tại tòa thiêu hương ở đền Thánh Nguyễn. Tranh có hình chữ nhật, cao 115cm, rộng 87cm, xung quanh là đường viền màu xanh dương rộng 5cm. Vóc tranh được ghép từ 3 tấm lụa bằng keo dán theo chiều ngang của tranh và bồi trên giấy dó. Nền bức tranh có màu trắng ngả vàng, là màu đặc trưng của lụa truyền thống vùng Bắc bộ.

Bức tranh vẽ chân dung Thánh Nguyễn Minh Không trong tư thế ngồi thiền “dáng tọa như chuông” trên bệ sơn son. Gương mặt thiền sư toát lên thần thái viên mãn, tĩnh tại, uy nghi và thánh thiện, vầng trán cao, đôi mắt nhân từ, sống mũi thẳng, miệng tươi tắn, vành tai to, dái tai chảy dài… Tất cả đều thể hiện tâm thế của người tu hành đắc đạo. 

Trong tranh, thân mình thiền sư được khoác lên 3 lớp áo kín toàn thân. Thân áo, tay áo ngoài trang trí mây cuộn cùng 5 con rồng có 5 móng (chỉ được sử dụng trên trang phục của vua và những nhân vật đặc biệt liên quan đến hoàng gia) hướng về trung tâm. Điều này cho thấy vai trò của Lý triều Quốc sư Minh Không vượt ra ngoài lĩnh vực tôn giáo. Qua đó cũng cho thấy sự ảnh hưởng to lớn của Lý Quốc Sư với hoàng triều nhà Lý, thể hiện sự nhập thế, ảnh hưởng đến triều chính của Phật giáo thời Lý.

Theo Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình, căn cứ vào phong cách mỹ thuật, trang trí họa tiết hoa văn và chất liệu của tranh, có thể nhận định bức tranh Thánh Nguyễn Minh Không tại di tích đền Thánh Nguyễn có niên đại vào khoảng cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX, cách đây hơn 200 năm.

Bức họa duy nhất về một cao tăng từng giữ vị trí Quốc sư

Trong lịch sử văn hóa Việt Nam xưa và nay, việc thờ phụng các vị cao tăng chủ yếu được thể hiện dưới dạng tượng tròn bằng chất liệu gỗ, đồng, đá, đất nung… Bên cạnh đó có một số tác phẩm được thể hiện dưới dạng phù điêu hoặc được ghi công trạng trên bia đá để phối thờ tại các chùa, đền.

Hiện nay có khoảng 57 điểm thờ tự (chùa, đình, đền và cụm đền chùa) tại 9 tỉnh, thành phố (Ninh Bình, Nam Định, Hà Nội, Bắc Ninh, Thái Bình...) ở miền Bắc có liên quan tới thiền sư Nguyễn Minh Không. Tuy nhiên, chỉ có đền Thánh Nguyễn còn lưu lại hình ảnh của thiền sư dưới dạng tranh vẽ màu, trên chất liệu lụa.

Theo đánh giá của giới nghiên cứu, tranh vẽ Thánh Nguyễn Minh Không đã được họa sĩ người Việt dùng bút pháp điêu luyện, chất liệu màu tinh tế, kỹ thuật phức tạp với những nét hoa văn trên nền lụa thếp vàng và dát ngọc (bột ngọc trai). Bức họa toát lên hồn cốt của nhà sư cùng sự uy nghi mang tính chất cung đình.

Đây là hiện vật gốc tại di tích, độc bản. Đồng thời, bức tranh cũng là tác phẩm nghệ thuật cổ có giá trị đặc biệt, tiêu biểu trong lịch sử mỹ thuật và là một trong số không nhiều bức tranh chân dung cổ hiện còn ở Việt Nam. 

Các nhà nghiên cứu cho rằng dựa trên các dữ liệu đã đủ căn cứ để khẳng định bức họa chân dung thiền sư Nguyễn Minh Không là bức họa duy nhất về một cao tăng từng giữ vị trí Quốc sư còn được lưu giữ đến ngày nay. 

Theo người dân địa phương, tranh được tiến cúng vào đền từ lâu nhưng không rõ thời gian chính xác. Người dân chỉ biết từ nhiều đời nay, dân làng đã thấy bức chân dung trong đền và luôn được thờ cúng, đặt trong kiệu rước khi tổ chức lễ hội.

Hiện Sở Văn hóa và Thể thao Ninh Bình đã gửi hồ sơ đề nghị công nhận bức tranh thờ Thánh Nguyễn Minh Không là bảo vật quốc gia để bảo tồn, phát huy giá trị trong nghiên cứu khoa học, mỹ thuật, văn hóa, lịch sử.