Bảo tồn di sản trong không gian số

Chuyển đổi số đang tạo nên bước chuyển mạnh mẽ trong cách thức gìn giữ và lan tỏa di sản, ứng dụng công nghệ để gìn giữ những giá trị văn hóa, lịch sử và đưa chúng đến gần hơn với công chúng hiện đại.

Các đại biểu ấn tượng sâu sắc với công nghệ trình chiếu tại không gian trưng bày Hoàng thành Thăng Long.

Động lực đó ngày càng rõ rệt khi Luật Di sản văn hóa 2024 mở ra khung pháp lý mới cho quá trình số hóa, liên thông và khai thác dữ liệu di sản trên môi trường điện tử.

Nâng nền tảng dữ liệu quốc gia về di sản

Tại hệ thống lưu trữ quốc gia, quá trình số hóa được triển khai sớm và bài bản, hình thành nền tảng quan trọng cho việc vận hành nguồn tư liệu quý trên môi trường số.

Cục trưởng Văn thư và Lưu trữ nhà nước Đặng Thanh Tùng cho biết, đơn vị đang quản lý “một khối lượng tài liệu lưu trữ quốc gia vô cùng đồ sộ và có giá trị đặc biệt, bao gồm hơn 30 km giá tài liệu, trong đó có 2 bảo vật quốc gia do Thủ tướng Chính phủ công nhận và 3 di sản tư liệu thế giới đã được UNESCO ghi danh”. Nguồn tư liệu này phản ánh đầy đủ tiến trình lịch sử, văn hóa, ngoại giao và kinh tế xã hội của đất nước qua nhiều thời kỳ.

Trong nhiều năm, công tác số hóa được Cục chủ động triển khai từ giai đoạn hành lang pháp lý chưa hoàn thiện. Việc xây dựng quy trình kỹ thuật, chuẩn hóa nghiệp vụ và hình thành hạ tầng được thực hiện từng bước, giúp toàn ngành có nền tảng vững chắc để phát triển số hóa trên quy mô lớn ngày nay.

Hiện công tác số hóa tập trung vào bốn trọng tâm, gồm: xây dựng tiêu chuẩn số hóa và tiêu chuẩn dữ liệu, hoàn thiện khung kiến trúc dữ liệu lưu trữ quốc gia có khả năng liên thông, tăng cường bảo quản dữ liệu số và lưu trữ dự phòng nhằm bảo đảm độ bền vững, mở rộng nền tảng khai thác tư liệu phục vụ xã hội, tạo điều kiện cho người dân, nhà nghiên cứu và các cơ quan văn hóa giáo dục tiếp cận tài liệu thuận lợi.

Các đại biểu tham quan cổ vật Hoàng thành Thăng Long.

Nhấn mạnh ba trụ cột “chuẩn dữ liệu-bảo đảm xác thực-kết nối liên ngành”, Cục trưởng Đặng Thanh Tùng cho rằng thống nhất mô tả và tiêu chuẩn chất lượng dữ liệu giúp việc tra cứu, chia sẻ và tích hợp thông tin trở nên thuận tiện. Các yêu cầu này đã được cụ thể hóa trong hệ thống Thông tư chuyên ngành do Bộ Nội vụ ban hành về tài liệu số. Tính xác thực của bản số được bảo đảm bằng quy trình nghiệp vụ và kỹ thuật chuyên sâu, phục vụ cả giá trị pháp lý lẫn nhu cầu khai thác dài hạn.

Cùng đó, Cục đẩy mạnh xây dựng chuẩn kết nối chung để dữ liệu lưu trữ quốc gia được liên thông với cơ sở dữ liệu di sản, bảo tàng và các nền tảng trưng bày số, hình thành không gian khai thác tư liệu rộng mở và minh bạch hơn.

Ở giai đoạn ứng dụng công nghệ hiện đại, Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước tiếp tục tăng cường phối hợp với các cơ quan văn hóa trên cả nước. “Việc ứng dụng công nghệ mới như 3D, VR hay trí tuệ nhân tạo trong bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu đòi hỏi sự phối hợp liên ngành rất chặt chẽ”, Cục trưởng Đặng Thanh Tùng cho biết.

Với tinh thần đó, ba hướng hành động trọng tâm được Cục xác định gồm: phát triển nền tảng kết nối an toàn, đồng bộ; xây dựng chương trình đào tạo chuyên môn về kỹ thuật số, an ninh thông tin, quản trị dữ liệu; nghiên cứu và ban hành chuẩn quy trình số hóa phù hợp thực tiễn.

Một điểm nhấn quan trọng là định hướng huy động nguồn lực cho công tác số hóa. Cục trưởng Đặng Thanh Tùng cho biết, Cục đang phát huy truyền thống hợp tác giữa hai ngành để kêu gọi doanh nghiệp công nghệ, viện nghiên cứu và các đối tác xã hội cùng tham gia; đồng thời thúc đẩy xã hội hóa một phần kinh phí theo đúng quy định pháp luật. Đây là hướng đi giúp mở rộng tiềm lực tài chính và kỹ thuật, tạo điều kiện phát triển các sản phẩm số chất lượng cao.

Thời gian tới, Trung tâm Lưu trữ quốc gia phối hợp chặt chẽ với các cơ quan văn hóa để cùng đề xuất số hóa 3D một bộ sưu tập tài liệu và hiện vật để kết hợp xây dựng không gian trưng bày trực tuyến, bảo đảm đồng thời chiều sâu thông tin và yếu tố trực quan. Sự kết hợp giữa dữ liệu lưu trữ và công nghệ mô phỏng hiện đại giúp lan tỏa giá trị tư liệu một cách hấp dẫn, phù hợp thói quen tiếp cận di sản của công chúng trong thời đại số.

Từ tư liệu khảo cổ đến trải nghiệm số hóa

Là Di sản văn hóa thế giới, Hoàng thành Thăng Long sở hữu khối tư liệu, hiện vật và di tích đặc biệt quan trọng, yêu cầu phương thức bảo tồn hiện đại và tiếp cận đa dạng hơn.

Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long-Hà Nội Nguyễn Thanh Quang cho biết, chuyển đổi số được Trung tâm xác định là nhiệm vụ trọng tâm trong giai đoạn hiện nay. Các giải pháp đang được triển khai đồng bộ, vừa đáp ứng yêu cầu quản lý, nghiên cứu, vừa nâng cao trải nghiệm của du khách trong và ngoài nước.

Trước hết, toàn bộ hồ sơ khảo cổ, tư liệu nghiên cứu và bản vẽ kỹ thuật đang được chuẩn hóa và số hóa có hệ thống. Với khối lượng tư liệu lớn, việc số hóa được thực hiện theo các tiêu chuẩn bảo đảm độ chính xác, tính liên thông và khả năng khai thác lâu dài.

Cùng đó, Trung tâm đẩy mạnh số hóa di tích và hiện vật bằng công nghệ 3D, ảnh số độ phân giải cao, tạo cơ sở dữ liệu hình ảnh phong phú phục vụ nghiên cứu khoa học, trưng bày hiện đại và hỗ trợ việc phỏng dựng, sân khấu hóa các nghi lễ cung đình xưa theo hướng chân thực và hấp dẫn hơn.

Quan trọng hơn, Trung tâm đang xây dựng cơ sở dữ liệu tích hợp làm hạ tầng số cho toàn bộ hoạt động quản lý di sản. Khi hoàn thành, hệ thống này sẽ trở thành kho dữ liệu tập trung phục vụ nghiên cứu chuyên sâu, công tác bảo tồn và các chương trình giáo dục truyền thông. Đây cũng là nền tảng để liên thông thông tin giữa các bộ phận nghiên cứu, trưng bày và hướng dẫn, đồng thời hỗ trợ quản lý dài hạn các lớp di tích khảo cổ và hiện vật trong khu di sản.

Hoạt động trưng bày được triển khai đa dạng trên cả hai môi trường trực tiếp và trực tuyến. Bên cạnh các trưng bày thực tế, Trung tâm tổ chức nhiều trưng bày trực tuyến (online), không gian 3D, tham quan 360 độ và chương trình tham quan ảo, tạo điều kiện cho công chúng tiếp cận di sản dù ở bất kỳ vị trí địa lý nào.

Các ứng dụng công nghệ mới đang được vận dụng ở nhiều cấp độ: phỏng dựng không gian điện Kính Thiên, tái hiện các nghi lễ trọng thể như Lễ thiết triều hay Thi Đình thời Lê; giới thiệu hệ thống di tích, di vật bằng 3D mapping (trình chiếu ánh sáng hình ảnh 3D); tham quan 3D khu trưng bày Hoàng cung Thăng Long và khu khảo cổ 18 Hoàng Diệu với hình ảnh trực quan và đường dẫn thông tin đầy đủ.

Công tác thuyết minh được chuẩn hóa và hiện đại hóa mạnh mẽ. Các thiết bị audio guide (thiết bị thuyết minh tự động bằng âm thanh), tourguide (thiết bị hướng dẫn tham quan), phim ảnh tư liệu và ứng dụng thuyết minh tự động qua điện thoại giúp khách tham quan chủ động khám phá và tương tác với thông tin. Người xem có thể tra cứu tư liệu, xem mô hình tái dựng hoặc tương tác trên màn hình lớn tại khu vực trưng bày.

Trang web hoangthanhthanglong.vn và thanhcoloa.vn tiếp tục đóng vai trò là kho tư liệu mở, nơi công bố hồ sơ lưu trữ, kết quả nghiên cứu, ấn phẩm và các hình thức giáo dục di sản.

Ông Nguyễn Thanh Quang nhấn mạnh, số hóa góp phần lưu giữ, bảo vệ và phát huy giá trị di sản theo hướng sinh động, dễ tiếp cận hơn, tạo sức lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng, nhất là giới trẻ. Trung tâm đang định hướng phát triển hệ sinh thái trải nghiệm số sử dụng công nghệ 3D, 360 độ, VR, AR; mở rộng tham quan trực tuyến; thuyết minh số bằng mã QR (mã tra cứu thông tin); tiếp tục triển khai ứng dụng công nghệ diễn giải tại các di tích cách mạng trong khu di sản, như Nhà và Hầm D67.

Diễn giải tại các di tích cách mạng trong khu trưng bày Hoàng thành Thăng Long.

Trong giai đoạn tới, công nghệ 3D mapping sẽ được nghiên cứu sử dụng để kể câu chuyện lịch sử qua các triều đại phong kiến. Với sự kết hợp giữa hình ảnh, âm thanh, hiệu ứng nghệ thuật và bối cảnh cung đình, những chương trình trình chiếu này sẽ giúp du khách tiếp cận lịch sử bằng trải nghiệm thị giác cuốn hút, đồng thời đưa Hoàng thành Thăng Long đến gần hơn với cộng đồng, vượt khỏi giới hạn không gian trưng bày truyền thống.

Chiến lược đồng bộ hóa dữ liệu di sản

Nhằm đáp ứng yêu cầu quản lý hiện đại, Luật Di sản văn hóa được Quốc hội thông qua ngày 23/11/2024 đã mở ra hành lang pháp lý quan trọng thúc đẩy chuyển đổi số trong lĩnh vực di sản. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lê Thị Thu Hiền, Cục trưởng Cục Di sản văn hoá cho biết, Luật đã khẳng định vai trò của công nghệ số trong bảo vệ và phát huy giá trị di sản, đồng thời quy định rõ trách nhiệm của cơ quan quản lý, tổ chức và cá nhân trong quá trình số hóa.

Luật cũng đề cập đầy đủ các quyền liên quan đến dữ liệu di sản số, bao gồm quyền sở hữu trí tuệ và các quyền bảo vệ sản phẩm số hóa, tạo cơ sở pháp lý thúc đẩy việc chia sẻ, liên thông và khai thác hiệu quả tài nguyên di sản văn hóa trên môi trường điện tử, phù hợp với Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Giao dịch điện tử, Luật An ninh mạng và các quy định pháp luật khác.

Hiện dự thảo Nghị định hướng dẫn thi hành Luật Di sản văn hóa được xây dựng với một chương riêng gồm 10 điều, quy định cụ thể về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong lĩnh vực di sản văn hóa. Các nội dung trọng tâm của chương này bao gồm tiêu chuẩn kỹ thuật, quy trình quản trị dữ liệu, yêu cầu vận hành hệ thống cơ sở dữ liệu và các bước tổ chức thực hiện.

Theo Cục trưởng Lê Thị Thu Hiền, đây là nền tảng quan trọng để xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về di sản văn hóa, vận hành thống nhất từ trung ương đến địa phương và đáp ứng yêu cầu liên thông dữ liệu quốc gia trong tiến trình xây dựng Chính phủ số, kinh tế số và xã hội số.

Cùng với hoàn thiện khung pháp lý, công tác số hóa di sản được ngành triển khai theo các nguyên tắc “xanh, đủ, sạch, sống, thống nhất, dùng chung”. Những nguyên tắc này bảo đảm dữ liệu được số hóa có chất lượng, có khả năng cập nhật và tái sử dụng trong thời gian dài, đồng thời hỗ trợ nghiệp vụ kiểm kê, đánh giá tác động và quản lý hồ sơ di sản.

Khi hoàn chỉnh, cơ sở dữ liệu quốc gia sẽ trở thành một không gian tra cứu mở giúp di sản được tiếp cận rộng rãi, thuận lợi cho giáo dục, nghiên cứu, quảng bá và bảo tồn lâu dài. Đây cũng là nền tảng để phát triển công nghiệp văn hóa thông qua trưng bày điện tử, bản đồ số, ứng dụng tham quan và các sản phẩm giáo dục di sản, góp phần khai thác di sản văn hóa phục vụ phát triển kinh tế xã hội.

Cục trưởng Lê Thị Thu Hiền cho rằng, phát huy giá trị di sản trên môi trường số đòi hỏi sự kết hợp giữa công nghệ với yếu tố con người, đặc biệt tôn trọng vai trò của cộng đồng, chủ thể sáng tạo và lưu giữ di sản. Vì vậy, việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và quyền của nghệ nhân, cộng đồng trong môi trường số được xem là yêu cầu quan trọng để bảo đảm sự bền vững của quá trình số hóa, tránh tình trạng sử dụng sai lệch hoặc thương mại hóa không phù hợp với bản sắc văn hóa.

Bức tranh thơ mộng chốn hoàng cung xưa được tái hiện qua công nghệ 3D mapping tại phòng trưng bày Báu vật hoàng cung của khu di tích Hoàng thành Thăng Long.

Song song đó, Cục Di sản văn hóa tăng cường hợp tác giữa bảo tàng, khu di tích và doanh nghiệp sáng tạo nhằm triển khai các ứng dụng hiện đại như thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR), trí tuệ nhân tạo (AI), trình chiếu ánh sáng hình ảnh 3D và không gian số 3D để làm mới cách tiếp cận di sản. Những công nghệ này giúp nghệ thuật truyền thống, đặc biệt là loại hình trình diễn dân gian, hiện diện hấp dẫn hơn trên nền tảng số và tạo sức hút với du khách trong nước và quốc tế. Đồng thời, ngành du lịch và các địa phương được khuyến khích phối hợp phát triển sản phẩm du lịch văn hóa gắn với trải nghiệm số, từ tour trực tuyến, trưng bày điện tử đến hoạt động tương tác và trải nghiệm sáng tạo.

Theo Cục trưởng Lê Thị Thu Hiền, chuyển đổi số góp phần nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững. Việc ứng dụng công nghệ vào di sản mở rộng cơ hội tạo sinh kế cho cộng đồng và gia tăng trải nghiệm văn hóa cho người dân, du khách trong bối cảnh số.

Do đó, số hóa di sản đang mở ra cách thức tiếp cận mới, giúp giá trị văn hóa được gìn giữ bền vững và lan tỏa rộng rãi hơn. Khi hạ tầng dữ liệu và khung pháp lý đồng bộ, di sản sẽ tiếp tục phát huy giá trị trong đời sống hiện đại.