Anh hùng Mai Xuân Thưởng muốn khôi phục nhà Tây Sơn?

Hơn 80 năm sau ngày thành Hoàng Đế (nay thuộc P.An Nhơn, Gia Lai), kinh đô một thuở của nhà Tây Sơn, rơi vào hoang phế, vùng đất này lại một lần nữa vang dậy tiếng binh đao. Người thắp lửa cho phong trào là Mai Xuân Thưởng, thủ lĩnh Cần Vương đã làm dậy sóng cả Nam Trung kỳ cuối thế kỷ 19.

Cái chết bi tráng của ông trên pháp trường Gò Chàm, chỉ cách thành Hoàng Đế vài cây số, không chỉ để lại một bản hùng ca kháng Pháp, mà còn gợi lên câu hỏi: Phải chăng người anh hùng họ Mai từng ôm mộng khôi phục cơ nghiệp Tây Sơn?

Vùng đất hun đúc anh hùng

Theo sử sách, Mai Xuân Thưởng sinh năm 1860 tại làng Phú Lạc, tổng Phú Phong, huyện Tuy Viễn (nay thuộc xã Bình An, Gia Lai). Đây là mảnh đất "địa linh nhân kiệt", từng sản sinh ra những anh hùng áo vải như chàng Lía, đặc biệt là Tây Sơn tam kiệt: Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ.

Thông minh, hiếu học, mới 18 tuổi ông đã đỗ tú tài. Tháng 7.1885, trong kỳ thi Hương tại Bình Định (nay thuộc Gia Lai), Mai Xuân Thưởng tiếp tục đỗ cử nhân đúng vào thời điểm kinh thành Huế vang lên hịch Cần Vương của vua Hàm Nghi. Đáp lời hiệu triệu, vị cử nhân trẻ về quê, dựng cờ nghĩa ở Hòn Sưng (làng Phú Lạc). Chỉ trong ít lâu, hàng trăm nghĩa sĩ, trong đó có những hào kiệt như Nguyễn Nhã, Bùi Điền, Nguyễn Hóa… đã tụ hội. Ngọn cờ ấy nhanh chóng hòa vào dòng thác kháng chiến do nguyên soái Đào Doãn Địch lãnh đạo.

"Thủ phủ" Cần Vương

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang (Hội Khoa học lịch sử tỉnh Gia Lai), khi Đào Doãn Địch mất, Mai Xuân Thưởng trở thành thủ lĩnh phong trào Cần Vương ở Bình Định, được nghĩa quân tôn làm Bình Tây Đại nguyên soái. Ông thảo hịch kêu gọi văn thân khắp Trung - Nam Trung kỳ, tổ chức bộ máy, phong chức tước, xây dựng căn cứ, kho lương, thuốc men… biến Bình Định thành trung tâm kháng chiến sôi động.

Tháng 9.1885, ông cử Nguyễn Trọng Trì chỉ huy 2.000 nghĩa sĩ tiến vào Ninh Thuận, phối hợp với Bùi Đản chiếm phủ thành. Ở Phú Yên, nghĩa quân do Nguyễn Trọng Trì dẫn dắt đã chiếm thành. Đầu năm 1886, Tăng Doãn Văn (tức Tăng Bạt Hổ) cùng nghĩa quân Bình Định tiến ra Quảng Ngãi, đánh chiếm nhiều đồn trại, huyện đường. Tháng 8.1886, liên quân ba tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi, Quảng Nam tấn công huyện lỵ Bình Sơn (Quảng Ngãi). Cùng lúc ấy, Lê Công Chánh được cử vào Nam kỳ để liên lạc, mở rộng liên minh với các lãnh tụ chống Pháp.

Chỉ trong thời gian ngắn, Bình Định đã trở thành "thủ phủ" của phong trào Cần Vương phía nam, thu hút hàng ngàn nghĩa sĩ, văn thân, hương hào khắp nơi. Theo tư liệu Sổ đầu mục quân ngụy Bình Định - Phú Yên - Quảng Ngãi (1887) của Trần Bá Lộc, phong trào Cần Vương ở 3 tỉnh này có 264 thủ lĩnh tham gia, riêng Bình Định chiếm tới 163 người, phần lớn là hương hào, lý trưởng, chánh tổng, tri huyện.

Sự lớn mạnh ấy buộc thực dân Pháp và triều đình Đồng Khánh tung quân đàn áp. Hai cánh quân do Trần Bá Lộc và Nguyễn Thân chỉ huy, phối hợp với lính Pháp, vây quét quyết liệt. Dù vậy, Mai Xuân Thưởng vẫn kiên cường cầm quân, chiến đấu nhiều tháng liền.

Đầu năm 1887, ông bị thương nặng. Quân Pháp nhiều lần dụ hàng nhưng ông khẳng khái: "Chỉ có đoạn đầu tướng quân, chứ không có đầu hàng tướng quân".

Ngày 4.5.1887, trên đường rút vào Phú Yên, ông bị phục kích bắt giữ. Một tháng sau, ngày 7.6.1887, Mai Xuân Thưởng cùng 11 nghĩa sĩ thân tín bị hành quyết tại Gò Chàm, chỉ cách thành Hoàng Đế chừng 4 km. Cái chết bi tráng ấy đã khắc tên ông vào sử sách, như một ngọn đuốc thắp sáng tinh thần Cần Vương.

Có hay không "giấc mộng Tây Sơn" ?

Theo các tài liệu của tỉnh Bình Định (cũ), thân mẫu của anh em Tây Sơn là bà Nguyễn Thị Đồng, quê làng Phú Lạc. Tuy nhiên, trong dân gian lại lưu truyền câu chuyện khác, cho rằng mẹ của họ là thái hậu Mai Thị Hạnh, người cùng họ với Mai Xuân Thưởng. Từ chi tiết ấy, cộng thêm việc ông bị xử lăng trì, mức án nặng hơn các thủ lĩnh Cần Vương khác, khiến dư luận hoài nghi, phải chăng triều Nguyễn muốn răn đe "hậu duệ Tây Sơn"?

Tại hội thảo khoa học "Mai Xuân Thưởng với phong trào Cần Vương" diễn ra tại Gia Lai vào tháng 5.2024, câu hỏi về mối quan hệ giữa Mai Xuân Thưởng và vương triều Tây Sơn tiếp tục được đặt ra. Theo các nhà nghiên cứu, giả thuyết Mai Xuân Thưởng muốn phục hồi triều Tây Sơn được GS Charles Fourniau (người Pháp) nêu năm 1982, dựa trên báo cáo của sĩ quan Pháp gửi về Sài Gòn. Trong đó có ghi chép của Fanny Lemire (1894), con gái công sứ Lemire, mô tả: "Anh ta muốn phục hồi vai trò của dòng họ Nhạc mà anh ta nói đã bị sụp đổ…". Tổng đốc Bình Phú Nguyễn Hiệp cũng từng ra bản thông tri (9.6.1887) ghi rằng trước khi ra pháp trường, Mai Xuân Thưởng tuyên bố mình là cháu của Nguyễn Nhạc.

Tuy nhiên, nhà nghiên cứu Võ Nguyên Phong (Quảng Ngãi) cho rằng lý do anh hùng Mai Xuân Thưởng bị xử lăng trì là bởi vai trò "thủ lĩnh tối cao" của phong trào Cần Vương. Thông tin cho rằng Mai Xuân Thưởng khởi nghĩa chống Pháp chỉ vì muốn phục hồi phong trào Tây Sơn là nhận định dường như chưa chính xác. Các chứng cứ cho thấy, đó có thể chỉ là một âm mưu chính trị nhằm hạ thấp vai trò thủ lĩnh của ông.

Các nhà nghiên cứu Cù Thị Dung, Trường Thành (Trung tâm lưu trữ quốc gia II) cho rằng câu chuyện "hậu duệ Tây Sơn" chỉ xuất hiện sau khi ông bị bắt, dường như là một âm mưu. Việc áp đặt và thậm chí là bịa đặt một thông tin nhằm phục vụ ý đồ chính trị của nhà cầm quyền. Bởi xuyên suốt nhiều báo cáo trước đó, tuyệt nhiên không có dòng nào đề cập đến quan hệ huyết thống Tây Sơn của Mai Xuân Thưởng. Thực tế, phong trào Cần Vương ở Bình Định bùng nổ mạnh mẽ không phải nhờ "tính chính danh Tây Sơn" mà bởi ngọn cờ phò vua cứu nước, hợp lòng sĩ phu, hương hào và nông dân đương thời. (còn tiếp)