80 năm độc lập và 40 năm đổi mới

Đất nước bước vào mùa thu đặc biệt, mùa thu của 80 năm Dân chủ cộng hòa. Trong gia đình tôi, ngày 2-9-1945 được gọi là Ngày Độc Lập. Vì đó là ngày cha mẹ chú bác tôi lên đường đi theo "tiếng kêu sơn hà nguy biến" giành nền độc lập cho Tổ quốc.

Nhiều người Việt Nam thời đó học hành rất giỏi, giành được học bổng của chính quyền Pháp, khi trở thành bác sĩ, thầy giáo, kỹ sư, luật sư, công chức cũng được ưu đãi vật chất…

"Đổi mới" từ những đổi thay nhỏ hàng ngày

Nhưng cũng nhờ có học nên những người trí thức hiểu rằng không ai có quyền áp bức bóc lột ai, họ tiếp nhận văn minh phương Tây để hiểu về Tự do - Bình đẳng - Bác ái giữa các quốc gia.

Và họ, bằng nhiều hình thức việc làm khác nhau, đã tham gia vào cuộc đấu tranh chống chính quyền thuộc địa vì mục tiêu Độc lập dân tộc. Đó là ước nguyện và niềm tin của người Việt Nam trong suốt hai cuộc kháng chiến.

Sau hòa bình - thống nhất vào tháng 4-1975, hơn mười năm dài cả nước vật vã trong thời bao cấp. Đến nay, nếu tính từ khi bắt đầu công cuộc đổi mới vào năm 1986 thì cũng gần 40 năm trôi qua.

Khi công cuộc đổi mới được khởi xướng, tôi là một giảng viên trẻ. Cuộc sống quá thiếu thốn vất vả nên chúng tôi cũng lam lũ việc chân tay như mọi người. Ai cũng phải làm thêm việc phụ - nhưng lại là nguồn thu nhập chính để mang lại chén cơm tấm áo cho con cái.

Thôi thì không thiếu "ngành nghề" gì: nuôi heo trong nhà tắm, nuôi cá trê phi dưới gầm giường, dán bao thơ, túi giấy cho bưu điện, đóng sách bằng tay cho nhà in, bán báo, chở hàng thuê, bỏ mối hàng... khá hơn thì có máy may để may đồ gia công, hay tham gia các "tổ hợp" làm hàng tiêu dùng kiểu "Hong Kong bên hông Chợ Lớn"...

Vài ngày lại xếp hàng mua từ cây kim sợi chỉ đến cân gạo, bó củi, mớ rau…

Lúc đó tôi chưa hiểu hết khái niệm "Đổi mới" là thế nào, thể chế cơ chế là gì? Nhưng là một người phụ nữ, tôi cảm nhận rõ sự "đổi khác" bắt đầu từ chén cơm của con có thêm miếng thịt miếng cá, ngoài chợ hàng hóa nhiều hơn và dễ mua hơn, không còn phụ thuộc vào thái độ vui buồn của "cô mậu dịch".

Đổi khác từ mảnh ruộng miếng vườn của ông bà ở nhà quê được tự do trồng trọt và tiêu thụ nông sản... Người dân lúc ấy, có lẽ không cần biết đến những khái niệm to tát, nhưng luôn nhìn nhận rất rõ từng đổi thay hằng ngày: Có hàng hóa ngoài chợ, có cơ hội làm ăn, cuộc sống "dễ thở" hơn, và nghĩ rằng cứ như vậy thì đời con mình sẽ khá hơn hôm nay.

Bao nhiêu sự "đổi khác" nho nhỏ hằng ngày, thiết thực với từng người dân tạo thành cuộc "Đổi mới" của đất nước, mà sau này hay được nhắc đến bằng cụm từ "chấm dứt bao cấp và mở cửa". Có lẽ đó là hạnh phúc giản dị cụ thể mà mỗi người dân đều mong đợi một "cơ chế thể chế" mang lại.

Đổi mới đã mang lại sự thay đổi đời sống vật chất vô cùng nhanh chóng! Bốn mươi năm qua, thế hệ chúng tôi đã được trải nghiệm vô vàn những hiện tượng riêng, rất "Việt Nam".

Ra khỏi chiến tranh, từ một đất nước thiếu ăn trở thành quốc gia xuất khẩu lúa gạo, từ đất nước mà hàng tiêu dùng thiếu thốn trầm trọng nay đã có mặt trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Từ tài sản quý nhất của mỗi gia đình là chiếc xe đạp, nay nhiều người có xe hơi.

Điện thoại thông minh phổ biến và can dự thường xuyên vào cuộc sống mỗi người... Thành tựu trí tuệ nhân tạo của thế giới đang được ứng dụng mạnh mẽ hình thành công nghệ quản lý quốc gia.

Những công cuộc đổi mới không chỉ là lựa chọn

Bốn mươi năm trôi qua, kinh tế - xã hội nước ta từ nền "kinh tế bao cấp" đã chuyển sang tính chất thị trường ngày càng rõ hơn. Nhưng cũng không thể không nhận thấy những cái Khác cái Mới thực sự vẫn còn ngập ngừng chưa tới?

Đã qua một phần tư thế kỷ 21, cuộc sống bây giờ như con tàu cao tốc hiện đại nhưng vẫn chạy trên tuyến đường ray cũ kỹ, qua những vùng quê nghèo nàn dù hành trình có dừng ở vài nhà ga mới. Trong tình trạng đó, đoàn tàu hiện đại chưa thể chạy hết công suất vì còn lực cản, vì chưa an toàn, vì chưa đủ tự tin, chưa đủ sự đồng thuận.

Trong tiến trình lịch sử, những công cuộc đổi mới không chỉ là lựa chọn, mà là bước phát triển tất yếu của nhiều quốc gia. Sự đổi mới có thể diễn ra bằng nhiều phương thức (mà chiến tranh là tàn khốc nhất, có thể mang lại sự đổi thay nhưng hậu quả vô cùng lâu dài và nặng nề). Quá trình tiếp nối những đổi thay trên thế giới thể hiện quy luật xã hội.

Thế kỷ 21 được vận hành trên cơ sở những thành tựu của công nghệ và dữ liệu lớn (tính khách quan), tuân thủ pháp quyền và hiệu quả (tính chủ quan). Đó là một quy luật mà mỗi thể chế cũng như mỗi con người ở thời đại số - dù đã sang "tuổi lão" như thế hệ tôi - cần nhận biết.

Thực hiện đúng quy luật sẽ mang lại hiệu quả cho bộ máy và sự vận hành của chính quyền, mang lại những lợi ích cho người dân thụ hưởng.

Việc tinh giản và phân cấp chính quyền địa phương thể hiện cơ chế hành chính hướng tới mối quan hệ thực chất giữa chính quyền và người dân, hướng đến mục tiêu quản trị nhà nước dần chuyển từ xin - cho sang phục vụ, từ mệnh lệnh hành chính sang đối thoại và tích hợp dữ liệu. Đồng thời xây dựng hệ thống pháp luật và chính sách phù hợp thực tiễn, minh bạch và được giám sát bởi người dân.

Sự đổi mới không hề dễ dàng. Nếu năm 1986 đổi mới là không thể chậm trễ vì tình trạng trì trệ đã dẫn đến những hậu quả nặng nề đối với từng người dân, kéo cả nước đi lùi hàng thập kỷ thì công cuộc đổi mới hiện nay càng không thể chần chừ - khi mà thế giới đã bước vào kỷ nguyên số với tốc độ được tính từng phần ngàn giây.

Thách thức ngày nay không chỉ là công nghệ, khoa học, mà lớn hơn nữa là sự minh bạch, công khai, nhân văn và công bằng. Việt Nam nếu cứ mãi câu nệ, níu kéo "sự đặc thù" của thế kỷ trước, thì đó là cách nhanh nhất kéo quốc gia mình ra khỏi sự phát triển chung của nhân loại.

Thế hệ chúng tôi tự nhận là thế hệ "bản lề", vì sinh ra trong thời chiến và lớn lên trong thời bình, vất vả từ thời bao cấp sang những khó khăn thời mở cửa đổi mới.

Đó là những ký ức không phai, những kỷ niệm có màu sắc đẹp đẽ, nhưng chắc chắn không ai muốn quay trở về thời gian đó. Có thể nói chúng tôi đã chứng kiến, cùng tham gia và góp phần tác động vào công cuộc xóa bỏ thời bao cấp.

Cũng như cả nước, mỗi người đã "tự cứu mình trước khi trời cứu" như lời một vị lãnh đạo khi ấy đã nói. Cấp trên chuyển động, cấp dưới chuyển động, từng người chuyển động, cả guồng máy chuyển động. Lúc đầu còn chưa đồng bộ, nhưng rồi dần dần như chiếc xe chở nặng, khi có đà rồi bánh xe cứ thế quay đều, quay đều và nhanh dần…

Cần những việc cụ thể, đơn giản, thiết thực

Xã hội qua khỏi thời bao cấp giống như chuyển từ xe đạp sang xe máy. Tốc độ nhanh hơn, hiệu quả cao hơn, đi xa hơn. Đó cũng là những mục tiêu mà mọi cuộc đổi mới hướng đến. Muốn vậy việc lựa chọn phương tiện phù hợp và những điều kiện đi cùng là rất quan trọng. Thời đại hiện nay, sự phát triển nếu so với phương tiện giao thông thì ít nhất, cần phải như tàu cao tốc.

Tuy nhiên muốn có metro trong một thành phố hay tàu cao tốc liên vùng, thì không chỉ cần đoàn tàu mới. Quan trọng nhất là hệ thống đường ray hợp lý, hiện đại, an toàn, toàn bộ hệ thống phải đồng bộ khi "đấu nối" với nhau. Sự phát triển quốc gia với những kế hoạch, quy hoạch ngắn hay dài hạn, quy mô khu vực hay toàn quốc… có thể được coi như một mạng lưới đường sắt cao tốc như vậy! Hợp lý và khoa học, hệ thống nào cũng vận hành trơn tru và mang lại hiệu quả cao.

Với công cuộc đổi mới lần thứ hai hiện nay - người dân có thể không mấy quan tâm đến những khẩu hiệu "đao to búa lớn", mà hay nhìn từ những việc cụ thể, đơn giản, thiết thực.

Không thể kỳ vọng ngay lập tức sẽ giải quyết hết mọi khó khăn cho người dân, bất bình đẳng với các thành phần xã hội, nhất là trong kinh tế, nhưng tôi có quyền kỳ vọng những "điều mới, điều khác" mà chính quyền đang và sẽ làm. Đó là thực sự tôn trọng và phục vụ nhân dân, không tạo thêm bất công xã hội, không tạo điều kiện cho tham nhũng lãng phí hoành hành, không đẻ ra "cơ hội" cho những kẻ cơ hội chuyên "làm nghèo đất nước".