Xác định giới tính vận động viên: Cuộc tranh cãi bất tận trong thể thao

Nửa năm trước, Tổng thống Mỹ Donald Trump "bắn phát pháo" vào làng thể thao với sắc lệnh cấm vận động viên (VĐV) chuyển giới ở Mỹ tham gia vào sân chơi của nữ giới. Một sắc lệnh nhằm đảm bảo sự công bằng, nhưng lại gây nên tranh cãi.

Đó thực ra chỉ là một phần nhỏ trong muôn hình vạn trạng những tranh cãi bất tận đã kéo dài hàng mấy thập niên về tính công bằng trong sân chơi thể thao nữ.

Tìm đâu công thức cho sự công bằng?

Những trường hợp gây chấn động như Imane Khelif (quyền anh), Caster Semenya (điền kinh) hay loạt xung đột quanh vấn đề chuyển giới trong hệ thống trường học Mỹ... đều phản ánh góc nhìn đa chiều và đầy phức tạp của vấn đề đòi lẽ công bằng cho phái yếu.

Imane Khelif, nhà vô địch Olympic quyền anh hạng cân trung, đã trở thành tâm điểm tranh cãi sau khi bị cấm thi đấu ở giải vô địch thế giới 2023 vì không đạt tiêu chí giới tính của Liên đoàn Quyền anh quốc tế (IBA). 

Tuy nhiên, sau đó VĐV này lại được Ủy ban Olympic quốc tế (IOC) cho phép thi đấu tại Olympic Paris 2024. Sự việc khiến báo giới và cả chính trị gia lên tiếng.

Tình trạng tương tự đã xảy ra với Caster Semenya - một VĐV điền kinh người Nam Phi, bị buộc phải hạ testosterone để được thi đấu ở nội dung trung bình - khiến dư luận đặt ra câu hỏi: sự công bằng trong thể thao đang được bảo vệ hay đang bị xâm phạm? 

Ở Mỹ, hàng chục tiểu bang đã ban hành luật cấm VĐV chuyển giới thi đấu theo giới mà họ cảm nhận, nhất là trong trường học, hình thành một trạng thái lưỡng nan giữa quyền cá nhân và công bằng thể thao.

Trước thực trạng căng thẳng như vậy, nhiều tổ chức thể thao quốc tế đã tiến hành siết chặt kiểm tra giới tính. Liên đoàn Điền kinh thế giới (World Athletics) vừa ban hành quy định mới yêu cầu tất cả VĐV nữ phải trải qua xét nghiệm gene SRY (gene xác định giới tính nam) một lần duy nhất, thông qua mẫu máu khô hoặc tăm bông má. Nếu phát hiện SRY dương tính, VĐV sẽ bị loại khỏi hạng mục nữ.

Tương tự, Liên đoàn Quyền anh thế giới (World Boxing) cũng công bố chính sách kiểm tra nhiễm sắc thể bắt buộc, cụ thể là xác định có nhiễm sắc thể Y hay không, trước khi được thi đấu hệ thống nữ. 

Thậm chí, Tổng thống Mỹ Donald Trump từng tuyên bố sẽ lập phái đoàn đặc nhiệm nhằm kiểm tra giới tính khắt khe cho các VĐV nữ tại Olympic Los Angeles 2028. Đồng thời ký sắc lệnh hành pháp cấm VĐV chuyển giới nữ thi đấu, đánh dấu sự can thiệp quyết liệt của chính trị vào thể thao.

Đừng võ đoán

Dù vậy, câu hỏi đặt ra là: những phương pháp xét nghiệm này có thật sự đủ để giải quyết vấn đề? Lịch sử kiểm tra giới tính, hay mở rộng hơn là kiểm tra tất cả những dấu hiệu can thiệp và gian lận vào sân chơi thể thao nữ, đã trải qua nhiều giai đoạn đầy tranh cãi.

Xa xưa nhất là kiểm tra trực tiếp ("genital check") vào những năm 1950 - 1960, rồi chuyển sang kiểm tra nhiễm sắc thể (Barr body, sau đó PCR vào thập niên 1990), rồi đến kiểm tra hormone như testosterone (hormone sinh dục nam) từ những năm 2000. 

Tuy nhiên, tất cả đều có giới hạn: nhiễm sắc thể không phản ánh đầy đủ, hormone không ổn định, và đáng buồn là một số VĐV intersex (liên giới tính) bị loại do nhầm lẫn hoặc bị định kiến khoa học yếu kém.

Các chuyên gia y học và pháp lý từng chỉ ra nhiều điểm mâu thuẫn trong chính sách kiểm tra. VĐV Caster Semenya bị buộc phải hạ testosterone xuống một mức "thấp hơn cả VĐV nữ bình thường". Nhưng chừng đó có thực sự là đủ.

Nghiên cứu chỉ ra rằng nhiều yếu tố phi hormone như chiều dài cánh tay, cấu trúc tim phổi, thể hình thậm chí có tác động còn lớn hơn cả hormone nam. Và không phải cứ nhất thiết có lượng testosterone cao là sẽ có được lợi thế lớn trong sân chơi nữ.

Trường hợp VĐV Maria Jose Martinez Patino (Tây Ban Nha) là minh chứng. Cô bị loại năm 1985 vì nhiễm sắc thể XY, nhưng lại không mắc hội chứng AIS (Androgen Insensitivity). Patino bị loại không thương tiếc khỏi các cuộc đấu thể thao dù khoa học sau này đã chứng minh được rằng VĐV người Tây Ban Nha này không hề hưởng lợi ích từ testosterone. 

Cuối cùng, từ trường hợp của Patino, giới khoa học đấu tranh thành công, buộc IAAF (Liên đoàn Điền kinh thế giới) cũng như IOC phải bãi bỏ phương pháp xét nghiệm này trong giai đoạn cuối thập niên 1990.

Trong khi đó, một số điều kiện phức tạp về sinh học chẳng hạn như Swyer syndrome (người mang nhiễm sắc thể XY hình thái nữ, không có tuyến sinh dục chức năng, cần điều trị hormone để dậy thì) cản trở mọi giả định đơn giản về việc có lợi thế hay không khi tham gia sân chơi thể thao nữ.

Nhiều trường hợp rối loạn phát triển giới tính (DSD) khác như 5 alpha reductase deficiency (5-ARD) dẫn đến những người sinh ra là nữ nhưng dần đổi sang kiểu nam khi dậy thì. 

Có gần 10 bệnh lý và hội chứng cho thấy có những VĐV nữ mang nhiều đặc điểm sinh học của nam nhưng có được lợi thế từ đó hay không lại là chuyện giới khoa học ngày nay vẫn còn tranh cãi không ngừng

Trong một sân chơi dành cho phái yếu, những nhà quản lý thể thao sẽ có trách nhiệm không ngừng ngăn ngừa những dấu hiệu hiện hữu của phái mạnh. Nhưng không phải ai mang dấu hiệu của phái mạnh cũng đồng nghĩa với sự gian lận, với việc sở hữu lợi thế…