Vụ án nổi tiếng trong lịch sử Hong Kong và vị luật sư tài ba cứu Bác Hồ

(Dân trí) - Bằng cái tâm và trí tuệ của một luật sư, ông Francis Henry Loseby (người Anh) đã giúp Bác Hồ trong vụ án ở Hong Kong năm 1931.

Món quà Bác Hồ gửi tặng ân nhân

Cuối năm 2001, Ban Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh tiếp đón một vị khách đặc biệt đến từ Anh - ông Paul Tagg. Người đàn ông này giới thiệu mình là một doanh nhân bình thường, nhưng luôn dành sự tôn kính đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh - vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam.

Cơ duyên khiến ông đến Việt Nam, ghé thăm bảo tàng xuất phát từ một bức tranh đặc biệt, thêu hình Chùa Một Cột. Đây là món quà mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi tặng luật sư Francis Henry Loseby - một người ông trong gia đình của ông.

"Giữa Chủ tịch Hồ Chí Minh và ông Loseby có một mối ân tình sâu nặng. Ông Loseby là luật sư nổi tiếng - người đã giúp Nguyễn Ái Quốc - thoát khỏi âm mưu tử hình của thực dân Pháp", bà Nguyễn Thị Tình, nguyên Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh - người tham gia đón tiếp ông Paul Tagg chia sẻ với phóng viên Dân trí. 

Nhiều năm đã trôi qua, mỗi khi nhắc đến cuộc gặp đặc biệt này, bà Nguyễn Thị Tình vẫn nhớ như in từng chi tiết.

Bà Tình cho biết, cháu của luật sư tâm sự rằng, suốt nhiều năm, bức tranh được gìn giữ như một báu vật trong ngôi nhà của ông Loseby. Sau khi vợ chồng vị luật sư qua đời, món quà này được Patricia - con gái - mang từ Hong Kong về London (Anh).

Lúc sinh thời, Patricia có tâm nguyện "trao lại kỷ vật này cho phía Việt Nam", để thế hệ mai sau hiểu rõ hơn về giai đoạn hoạt động cách mạng đầy cam go của Chủ tịch Hồ Chí Minh và những tình cảm đẹp của vị lãnh tụ với bạn bè quốc tế. 

"Khoảnh khắc được nghe về bức tranh thêu, tôi cảm thấy thiêng liêng và xúc động. Suốt bao năm tháng, Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn giữ trọn tình nghĩa với gia đình một ân nhân thuở gian khó. Bức tranh thêu tuy mộc mạc, nhưng là minh chứng cho tình cảm hữu nghị và lòng biết ơn sâu sắc của Bác", bà Tình chia sẻ.

Sau khi hoàn tất các thủ tục, ông Paul Tagg đã gửi bức tranh sang Việt Nam. Ông thậm chí tự bỏ tiền túi để mua bảo hiểm cho bức tranh, nhằm đảm bảo an toàn tuyệt đối trong suốt hành trình vận chuyển.

Ngày 22/5/2005, trong một buổi lễ trang trọng được tổ chức tại Hà Nội, ông Paul Tagg chính thức trao tặng bức tranh cho Bảo tàng Hồ Chí Minh. Hiện, bức tranh thêu Chùa Một Cột được bảo quản tại kho lưu trữ của bảo tàng và được đưa ra trưng bày vào những dịp quan trọng.

Vụ án nổi tiếng và vị luật sư tài ba cứu Bác Hồ khỏi án tử

Theo bà Nguyễn Thị Tình, luật sư Francis Henry Loseby có mối liên hệ mật thiết với Nguyễn Ái Quốc trong giai đoạn hoạt động cách mạng bí mật đầy sóng gió ở Hong Kong.  

Từ khi gửi bản "Yêu sách của nhân dân An Nam" tới Hội nghị hòa bình Versailles (Pháp, năm 1919), đến tham gia sáng lập Đảng Cộng sản Pháp (năm 1920), rồi hoạt động tích cực ở  Pháp, Nga, Trung Quốc... Nguyễn Ái Quốc được liệt vào "sổ đen" trong kế hoạch lùng bắt của thực dân Pháp. Tòa án thực dân Pháp thậm chí còn ra phán quyết kết án tử hình vắng mặt Người vào tháng 10/1929.

Cuối năm 1929, theo chỉ thị của Quốc tế Cộng sản, Nguyễn Ái Quốc từ Thái Lan đến Hong Kong, hoạt động với tên gọi Tống Văn Sơ. Ngày 6/6/1931, Người bất ngờ bị cảnh sát Anh ở đây bắt giữ.

Chính quyền Pháp mừng rỡ trước kết quả này, ra sức vận động chính quyền Hong Kong, chính quyền Anh ở London giao Nguyễn Ái Quốc cho Pháp nhằm nhanh chóng trục xuất Tống Văn Sơ về Đông Dương để thực hiện bản án tử hình đã tuyên.

Trải qua gần 20 tháng bị giam giữ (từ ngày 6/6/1931 đến ngày 22/1/1933), Nguyễn Ái Quốc đã phải đối mặt với cái chết do các thế lực đế quốc câu kết chặt chẽ, mưu toan thủ tiêu Người.

Bị bắt giam trong tù, Bác Hồ không nghĩ đến mạng sống của mình mà chỉ lo con đường cứu nước dang dở. 

Người đã ghi lại nỗi lòng của mình: "Khi bị bắt giam, trong tâm trạng chỉ có một điều là lo, không phải lo cho số phận mình sau này sẽ ra sao, vì sẵn biết kết quả cuối cùng chỉ có thể: Hoặc là sẽ bị bọn thực dân thủ tiêu; hoặc là sẽ thoát khỏi xiềng xích, trở lại hoạt động cách mạng. Lo là lo những công việc mình làm chưa xong, ai sẽ tiếp tục làm thay? Ít nhiều kinh nghiệm mình đã gom góp được, làm thế nào để truyền lại cho đồng chí khác? Những mối manh và những địa điểm chỉ có mình biết từ nay ai sẽ xây dựng lại?". (Trích bản thảo "Vừa đi đường vừa kể chuyện". Bút danh T.Lan, 1961).

Tình thế cam go mà Người phải đối mặt, tinh thần lạc quan cách mạng, dũng khí kiên cường, cách xử lý thông minh của Người khi rơi vào vòng vây của các thế lực thù địch; sự giúp đỡ của Quốc tế Cộng sản và vai trò quan trọng của luật sư Loseby được ghi chép khá đầy đủ trong cuốn Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hong Kong được bà Nguyễn Thị Tình giới thiệu cho phóng viên Dân trí.

Nhiều tư liệu quý giá cho thấy, luật sư Loseby đã hai lần cứu Bác Hồ khỏi án tử. Bác Hồ vì thế luôn trân trọng, biết ơn ân nhân. Thậm chí, cả hai còn có cuộc hội ngộ vô cùng xúc động năm 1960 sau một thời gian dài mất liên lạc.   

Bà Tình thuật lại, sau khi biết tin Nguyễn Ái Quốc bị bắt, đồng chí Hồ Tùng Mậu (người giúp việc đắc lực cho Nguyễn Ái Quốc) đã đến nhờ luật sư Loseby giúp đỡ. Ông Loseby khi ấy đứng đầu một công ty luật lớn ở Hong Kong, từng bào chữa thành công cho một người Việt Nam.

"Được tin, tôi đến nhà lao và gặp Tống Văn Sơ - tên gọi của Hồ Chủ tịch lúc đó. Tống Văn Sơ kể cho tôi nghe ông bị Pháp ở Đông Dương kết án tử hình, và có nhận mặt được một số sĩ quan Pháp ở Hương Cảng. 

Lúc đó, tôi mới biết bọn Pháp ở Đông Dương đã nhờ nhà cầm quyền Hương Cảng (phiên âm theo tiếng Quảng Đông của Hong Kong) bắt Tống Văn Sơ… Sau đó, tôi đến gặp Hội đồng Luật sư để xem cần phải làm gì và về chuẩn bị giấy tờ đến gặp Chánh án", luật sư Loseby kể khi sang thăm Việt Nam năm 1960.

Sau cuộc gặp gỡ, luật sư Loseby tìm cách bào chữa cho Tống Văn Sơ và kịp thời ngăn chặn âm mưu của chính quyền Hong Kong giao nộp Nguyễn Ái Quốc cho chính quyền Pháp.

Theo bà Nguyễn Thị Tình, các tài liệu ghi chép cho thấy, Bác Hồ phải qua 3 cuộc thẩm vấn và 9 phiên tòa xét xử tại Hong Kong. 

Tống Văn Sơ không công nhận những điều xuyên tạc trong biên bản thẩm vấn. Người rất thông minh, khôn khéo, thận trọng trong lời khai của mình, khiến tòa án không thể khép Người vào bất cứ tội danh nào để đưa về Đông Dương.

Mặc dù vậy, Chánh án vẫn tuyên bố lệnh của Thống đốc trục xuất Nguyễn Ái Quốc, kèm theo lệnh buộc Nguyễn Ái Quốc phải về Đông Dương trên một con tàu của Pháp, vào một thời gian cụ thể, đến một địa điểm xác định.

"Luật sư Jenkin được luật sư Loseby ủy nhiệm đã bào chữa cho Tống Văn Sơ suốt 9 phiên tòa. Ông vạch ra tất cả những sai trái trong vụ án. Luật sư đánh giá lệnh trục xuất về Đông Dương thực chất là sự dẫn độ trá hình nhằm đưa Tống Văn Sơ vào chỗ chết", bà Tình nói.

Mặc dù biết Nguyễn Ái Quốc vô tội và biết rằng việc Pháp đưa Người về Đông Dương là để thi hành án tử hình đối với Nguyễn Ái Quốc, song để làm vừa lòng Pháp, chính quyền London vẫn chỉ thị cho Thống đốc Hong Kong ra lệnh trục xuất Tống Văn Sơ về Đông Dương.  

Luật sư Jenkin thay mặt Tống Văn Sơ kháng án lên Hội đồng Cơ mật của Hoàng gia Anh (tòa án cao nhất của nước Anh).

Sau khi nhận đơn kháng án, luật sư đại diện Bộ Thuộc địa Anh thấy rằng, lệnh trục xuất của Thống đốc Hong Kong vượt quá quyền hạn, nếu đưa vụ án này ra xét xử thì Nguyễn Ái Quốc chắc chắn thắng lợi.

Vì vậy, để không làm mất uy tín của chính quyền Hong Kong, luật sư đại diện cho Bộ Thuộc địa Anh đã phải thỏa thuận với luật sư đại diện cho Tống Văn Sơ, nội dung thỏa thuận là: Lệnh trục xuất của Thống đốc Hong Kong vẫn có hiệu lực, nhưng hủy bỏ lệnh trục xuất Người xuống con tàu biển của Pháp, đến một lãnh thổ của Pháp và Tống Văn Sơ được tự lựa chọn nơi đến của mình.  

Ngày 28/12/1932, Tống Văn Sơ được trả tự do. Sau đó, Người định đi Anh, nhưng vừa đến Singapore thì chính quyền ở đây đã được điện báo trước nên không cho Tống Văn Sơ lên bờ và bắt Người phải quay trở lại Hong Kong. Ngày 19/1/1933, Người bị cảnh sát Hong Kong bắt lại. Lúc đó, Người kịp thời viết thư báo tin cho luật sư Loseby yêu cầu luật sư giúp đỡ.

Nhờ sự can thiệp của luật sư Loseby, Thống đốc Hong Kong buộc phải ra lệnh thả Tống Văn Sơ và yêu cầu Tống Văn Sơ phải rời khỏi Hong Kong trong vòng 3 ngày.

Gia đình luật sư đã may cho Nguyễn Ái Quốc một bộ quần áo, bí mật cải trang cho Người thành một thương gia Trung Quốc giàu có và cử viên thư ký tháp tùng đi xuồng ra khơi lên tàu đi Hạ Môn (Amoy). Tàu cập bến Hạ Môn vừa đúng 30 Tết âm lịch, tức ngày 25/1/1933. Sau đó, Nguyễn Ái Quốc đi Thượng Hải rồi sang Nga tiếp tục con đường hoạt động cách mạng trước khi về nước.

Trong ghi chép của mình sau này, luật sư Loseby kể lại rằng, trước khi Tống Văn Sơ rời khỏi Hong Kong, để tránh mật thám Pháp theo dõi và bắt, luật sư đã đưa Tống Văn Sơ vào ký túc xá của Hội Thanh niên Thiên chúa giáo Trung Hoa (YMCA).

Ban ngày, Tống Văn Sơ ở trong nhà, bà Loseby thường mang thức ăn đến. Tối đến, luật sư Loseby hẹn Tống Văn Sơ ra đợi ở một chỗ vắng gần ký túc xá. Luật sư đóng giả là kiến trúc sư người châu Âu, còn Tống Văn Sơ giả làm một nhà thầu khoán đi xem đất xây nhà, rồi đưa Tống Văn Sơ về nhà mình ăn cơm chiều.

Khi ăn cơm, để người nhà không nhận ra Tống Văn Sơ, bà Loseby xếp cho Tống Văn Sơ ngồi quay lưng vào gương để người đứng sau không nhìn thấy mặt. Khi đưa Tống Văn Sơ trở về ký túc xá, luật sư cho xe chạy lung tung trong thành phố để đánh lạc hướng người theo dõi…

Cuộc hội ngộ xúc động với ân nhân sau gần 30 năm

Sau khi rời khỏi Hong Kong, Nguyễn Ái Quốc 2 lần viết thư cho luật sư Loseby. Vì sợ nhà cầm quyền tìm ra địa chỉ của Nguyễn Ái Quốc, nên luật sư Loseby không viết thư trả lời.

Năm 1956, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư và ảnh của Người nhờ tìm cách chuyển tới gia đình luật sư và nhận thư hồi đáp sau đó. Đến dịp Noel năm 1959, Người viết thư gửi Lãnh sự Việt Nam tại Quảng Châu mua quà tặng gia đình ân nhân. Đó là bức tranh thêu Chùa Một Cột, một công trình văn hóa của Việt Nam.

Theo bà Nguyễn Thị Tình, sau gần 30 năm từ khi chia tay luật sư Loseby, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có cuộc hội ngộ đầy xúc động tại Hà Nội.

Tết năm 1960, Chủ tịch Hồ Chí Minh mời gia đình luật sư Loseby sang thăm Việt Nam với tư cách là khách mời đặc biệt của Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa từ ngày 26/1 đến ngày 3/2.

Thời điểm ấy, bà Nguyễn Thị Cúc và ông Trịnh Ngọc Thái (sau này là Đại sứ Việt Nam tại Pháp) được giao nhiệm vụ làm phiên dịch cho gia đình ông Loseby trong suốt những ngày lưu lại Hà Nội.

Sau này, trong hồi ký của mình, bà Nguyễn Thị Cúc kể lại rằng, trước Tết năm ấy, Bác ân cần dặn dò: "Tết năm nay, các cô chú về báo cáo lại với gia đình là không ăn Tết ở nhà nhé, mà phải đi giúp đón tiếp đoàn khách của Bác nhé".

Khi vợ chồng luật sư Loseby và con gái Patricia đến Hà Nội, đích thân Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra đón ở sân bay và dành tặng gia đình ân nhân những bó hoa tươi thắm. Những ngày tiếp theo, gia đình luật sư được đưa đi tham quan danh lam thắng cảnh.

Trong chuyến đi, phu nhân của ông Loseby xúc động chia sẻ khi đến Hạ Long: "Thật như một giấc mơ, từ Hong Kong lại được ngồi bên bờ biển tuyệt đẹp của Việt Nam. Ông Loseby nhà tôi rất quý mến Hồ Chủ tịch, từ hồi Người còn là chiến sĩ cách mạng bôn ba ở nước ngoài".

Bà còn nhớ, lúc Người đối mặt với hiểm nguy trên đất Hong Kong, luật sư Loseby nói với vợ: "Phải bằng mọi giá cứu giúp người chiến sĩ đó".

Để tránh bị mật thám phát hiện, bà từng được giao trách nhiệm mua một bộ quần áo cho Hồ Chủ tịch để cải trang thành thầy giáo người Trung Quốc. 

Trong ký ức, khi tổ chức cho Người rời khỏi Hong Kong, bà Loseby và gia đình chỉ cầu mong cho Tống Văn Sơ gặp may mắn.

"Con đường đi của Người lúc đó, chúng tôi thấy sao mà khó khăn, trắc trở và xa thăm thẳm. Chúng tôi làm sao ngờ được người chiến sĩ ấy lại trở thành một vị Chủ tịch nước", phu nhân ông Loseby tâm sự với bà Nguyễn Thị Cúc.  

Chuyến thăm của gia đình luật sư Loseby ngắn ngủi nhưng đã để lại trong lòng vị ân nhân những tình cảm sâu nặng. 

Trở về Hong Kong, luật sư Loseby đã viết thư gửi Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong thư, ông nhấn mạnh: "Ngài nói rằng tôi đã "cứu sống Ngài", điều đó có thể đúng. Nếu vậy thì đó chính là việc làm tốt nhất mà tôi đã từng làm và đó mãi mãi là một việc làm sáng suốt. Về phần mình, tôi thấy đã được đền đáp hơn nhiều với ký ức về những ngày ở Việt Nam và những món quà mà tôi được tặng sẽ luôn là vật kỷ niệm về những ngày tuyệt vời đó". 

Suốt nhiều năm sau, tình nghĩa giữa Bác Hồ và gia đình vị ân nhân vẫn được gìn giữ qua những lá thư. Ngày 31/8/1967, khi hay tin luật sư Loseby qua đời ở tuổi 84, trưởng đoàn đại diện thương mại Việt Nam tại Hong Kong lập tức báo tin về Văn phòng Phủ Chủ tịch.

Bà Tình kể, Bác dặn trưởng đoàn đại diện thương mại Việt Nam tại Hong Kong mua vòng hoa viếng luật sư Loseby, gửi lời chia buồn đến tang quyến nhưng trên dải băng chỉ ghi Hồ Chí Minh", không đề chức danh "Chủ tịch".

"Chi tiết tưởng như nhỏ ấy lại thể hiện sâu sắc sự khiêm nhường, tinh tế và cách ứng xử đầy nghĩa tình của Bác đối với người ân nhân. Nhân cách của Người không chỉ khiến nhân dân Việt Nam cảm phục mà còn để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng bạn bè quốc tế", bà Tình chia sẻ.

Luật sư Loseby qua đời nhưng câu chuyện ông dùng trí tuệ và lương tâm bào chữa cho Bác tiếp tục được nhắc đến như một biểu tượng của tình nghĩa quốc tế và tinh thần chính nghĩa vượt qua ranh giới quốc gia.

Vài ngày sau tang lễ, báo chí Hong Kong đăng tải một bài viết với đoạn kết đầy xúc động: "Một việc Loseby lấy làm vinh hạnh nhất trong cuộc đời hoạt động của mình là cứu sống được một người cách mạng Việt Nam, người đó bây giờ là Chủ tịch Hồ Chí Minh, Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa".

Có nhiều năm nghiên cứu và sưu tầm tư liệu về Bác, bà Tình xúc động chia sẻ, văn hóa ứng xử của Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ chạm đến trái tim đồng bào, mà còn cảm hóa cả những người bạn quốc tế, kể cả những người từng không đồng quan điểm với Người.

"Ứng xử văn hóa của Bác khiến chúng ta cảm nhận được ở Người một nhân cách lớn, một con người đã hiến trọn đời mình cho dân, cho nước. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng từng viết về Bác rất xúc động: "Hồ Chí Minh cao mà không xa, mới mà không lạ, to lớn mà không làm ra vĩ đại, sáng chói mà không choáng ngợp, gặp lần đầu mà như đã gặp từ lâu", bà Tình xúc động chia sẻ.

Ảnh: Tư liệu từ cuốn Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hong Kong