Viet Thanh Nguyen trong cuộc đối thoại ngang hàng với nước Mỹ

Nghiên cứu tác phẩm của Viet Thanh Nguyen từ góc nhìn căn tính, tác giả Nguyễn Hồng Anh khám phá những nét riêng khu biệt ông với các cây bút gốc Việt cùng thế hệ.

Nhà văn Viet Thanh Nguyen (Nguyễn Việt Thanh) sinh năm 1971 tại Buôn Ma Thuột, đến Mỹ cùng gia đình. Tiểu thuyết đầu tay The Sympathizer (2015) của ông thắng giải Pulitzer năm 2016 hạng mục tác phẩm hư cấu.

Viet Thanh Nguyen từng nhận một số học bổng văn chương, hiện là giáo sư tại Đại học Nam California. Ông được xem là cây bút nổi bật và có sức ảnh hưởng trên văn đàn Mỹ một thập kỷ qua.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hồng Anh mới đây đã xuất bản công trình nghiên cứu về tác phẩm của Viet Thanh Nguyen, đặt văn chương ông trong dòng chảy văn học di dân, đồng thời làm nổi bật những nét riêng minh chứng cho tư tưởng xuyên suốt và phong cách sáng tác giúp nhà văn gốc Việt định vị mình trên bản đồ văn học thế giới. Tác giả Nguyễn Hồng Anh trò chuyện về công trình này.

Tâm thế của nhà văn ý thức rõ về căn tính

- Được biết cuốn sách vốn là luận án tiến sĩ ngành Văn học nước ngoài ở Trường Đại học Sư phạm TP.HCM của chị. Chị ấp ủ đề tài nghiên cứu này từ khi nào? Vì sao chị chọn văn chương Viet Thanh Nguyen và góc nhìn căn tính để triển khai?

- Năm 2019, tôi bắt đầu là nghiên cứu sinh tiến sĩ ngành Văn học Nước ngoài. Thời điểm đó, đề tài tôi quan tâm là cuộc chiến tranh mà Mỹ gây ra ở Việt Nam, từ góc nhìn so sánh giữa các tác phẩm văn học Việt Nam và văn học Mỹ viết về cuộc chiến này. Đó cũng là lý do trong suốt quá trình thực hiện đề tài, tôi đã đi tìm gặp và phỏng vấn một số nhà văn viết về chiến tranh.

Tác giả Nguyễn Hồng Anh. Ảnh: NVCC.

Sau vì phạm vi quá rộng, tôi buộc phải thu hẹp đối tượng nghiên cứu, thay vì nghiên cứu nhiều người, nhiều tác phẩm thì chỉ chọn một nhà văn nổi bật, nhưng cái khó là nhà văn đó phải có cái nhìn đa chiều và tư tưởng mới.

Thời điểm ấy, Viet Thanh Nguyen được biết tới rầm rộ ở Việt Nam, từ sau khi nhà văn đoạt giải Pulitzer 2016 và một tập truyện ngắn của ông được dịch ra tiếng Việt (Người tị nạn, 2017).

Sau khi đọc một số tập tiểu luận, bài phỏng vấn, tôi nắm bắt được tư tưởng ông, chẳng hạn ông cho rằng: “Câu chuyện nhập cư, cốt lõi của văn hoá Mỹ, trong nhiều trường hợp, phải được hiểu như một câu chuyện chiến tranh”...

Từ đây tôi đã tìm được một nối kết: giữa văn học Mỹ và văn học Việt Nam, giữa vấn đề chiến tranh và hậu chiến, và quan trọng nhất là giữa góc nhìn bên trong và bên ngoài về cuộc chiến. Khi anh là nhà văn di dân, anh có đủ tư cách nắm giữ các vị thế ấy.

Còn “căn tính”, hay nhiều người quen gọi là “bản sắc”, vốn là mối quan tâm phổ quát, không riêng gì của văn học. Nhưng với dòng văn học di dân, “căn tính” lại đặc biệt quan trọng, vì khi anh sống ở giữa đường biên, việc định hình mình là ai là vấn đề cốt tử để tồn tại. Với di dân, họ rời khỏi một quê hương địa lý nhưng ít ai lại không mang theo một quê hương tâm thức; và để sống ở quốc gia mới thì họ cần “trở thành” người phù hợp với văn hoá sở tại…

Vậy cái gì làm nên chất Mỹ hay chất Việt trong họ, là do chọn lựa hay sự định sẵn của hoàn cảnh? Tôi cố gắng lý giải những câu hỏi như thế khi tiếp xúc với dòng văn học đặc thù này.

- Theo chị, đâu là những đặc sắc nổi bật nhất trong văn chương Viet Thanh Nguyen, khu biệt anh với các tác giả gốc Việt khác?

- Ban đầu tôi nghĩ rằng Viet Thanh Nguyen và tác phẩm của ông là một trường hợp điển hình cho những người di dân, nhưng càng đọc thì càng thấy không hẳn. Một nhà văn thuộc cộng đồng thiểu số khi sáng tác thông thường sẽ có khuynh hướng nhấn mạnh vào tính sắc tộc của mình, xem đó như sự nhận diện mình với văn học dòng chính (tức văn học do các nhà văn Mỹ sáng tác), nhưng Viet Thanh Nguyen thì không quan niệm như thế.

Ông chỉ ra rằng đó là cái bẫy của “chủ nghĩa dân tộc” trong các cộng đồng nhỏ. Chẳng hạn đa số người Mỹ thường có nhận định rằng: người gốc Việt thì chăm chỉ, hay người gốc Hoa thì giỏi kinh doanh - nhưng đâu phải người gốc Việt nào cũng chăm chỉ và thành đạt, hay người gốc Hoa nào cũng mở cửa tiệm và thành công, v.v. Đó là những cách nhìn giản lược hóa một cộng đồng dưới nhãn mác “tính sắc tộc”, khiến người ta không còn nghe thấy được tiếng nói đa dạng trong chính những cộng đồng ấy.

Viet Thanh Nguyen rất có ý thức làm sao đưa được càng nhiều tiếng nói khác biệt nhau trong chính cộng đồng gốc Việt vào sáng tác của mình, vì theo ông, chính sự đa dạng tiếng nói ấy mới cho thấy sức sống và sự tồn tại sinh động như bản chất của nó, không bị bóp méo, định hình.

Viet Thanh Nguyen mang tâm thế của một nhà văn ý thức rất rõ về căn tính của mình và đã tìm được tiếng nói của mình trong cuộc đối thoại ngang hàng với nước Mỹ.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hồng Anh

Một điểm nổi bật nữa của Viet Thanh Nguyen so với các nhà văn gốc Việt cùng thế hệ, theo tôi, là mối quan tâm của ông về đề tài chiến tranh. Những nhà văn lớn lên ở nước ngoài và viết bằng tiếng Anh, như Monique Truong, Ocean Vuong, Lại Thanh Hà, Andrew X. Pham,… thường khai thác đề tài hậu chiến, hậu thuộc địa.

Viet Thanh Nguyen với những sáng tác đầu tay của mình, là các truyện ngắn trong tập Người tị nạn, cũng đi theo hướng đó, nhưng đến The Sympathizer (tiểu thuyết đoạt giải Pulitzer), ông đã đưa chiến tranh ra tiền cảnh, và khai thác thân phận con người xoay quanh diễn biến của cuộc chiến. Dù không trực tiếp trải nghiệm cuộc chiến, Viet Thanh Nguyen lại chọn viết về chiến tranh, xuất phát từ quan điểm sắc bén của ông:

Trong một bài phỏng vấn cho tờ The Nation, ông nói: “Hãy gọi tôi là người tị nạn, đừng gọi là người nhập cư”. Trong khi người Mỹ muốn xóa bỏ hệ quả cuộc chiến tranh ở Việt Nam do họ gây ra, bằng cách biến câu chuyện của người tị nạn thành câu chuyện của người nhập cư với giấc mơ Mỹ, thì Viet Thanh Nguyen khẳng định trở lại vị thế “người tị nạn” là những người phải đến Mỹ do hệ quả cuộc chiến này. Tôi nghĩ, đó là tâm thế của một nhà văn ý thức rất rõ về căn tính của mình và đã tìm được tiếng nói của mình trong cuộc đối thoại ngang hàng với nước Mỹ.

Nhà văn Viet Thanh Nguyen. Ảnh: +972Magazine.

Căn tính trong sáng tác của Viet Thanh Nguyen

- Chị có thể giới thiệu một cách khái quát những luận điểm chính mà chị đưa ra trong công trình nghiên cứu của mình?

- Vì chọn góc nhìn từ “căn tính”, nên đầu tiên tôi vẽ ra một con đường khả dĩ để giải thích căn tính là gì, được nghiên cứu thế nào trên thế giới và ở Việt Nam. Tôi nghĩ điểm quan trọng nhất là công trình đã phân biệt sự khác nhau giữa thuật ngữ “căn tính” và “bản sắc” trong cách hiểu ở phương Tây và ở Việt Nam từ trước đến nay.

Rồi vì đặt Viet Thanh Nguyen trong bối cảnh dòng văn học di dân Mỹ gốc Việt, tôi phác thảo tiến trình hình thành và phát triển của dòng văn học này từ các nhà văn Việt Nam đầu tiên đến Mỹ viết bằng tiếng Việt, cho đến thế hệ các nhà văn đương đại viết bằng tiếng Anh, cùng đặc điểm sáng tác của họ. Từ đó, công trình giới thiệu vị trí và tư tưởng của Viet Thanh Nguyen, để cho thấy rõ hơn đóng góp của ông.

Sau đó, các phân tích chính của cuốn sách tập trung vào sáng tác hư cấu của nhà văn, là tập truyện ngắn The Refugees (Người tị nạn) và hai tiểu thuyết The Sympathizer và The Committed. Để làm rõ góc nhìn căn tính, tôi phân chia thành hai loại căn tính: “căn tính cộng đồng” và “căn tính cá nhân” thể hiện trong các tác phẩm. Theo tôi, ký ức cá nhân và ký ức tập thể, quan niệm về thân thể và về không gian lãnh thổ là những phương diện dễ biểu đạt căn tính ở cấp độ cá nhân và cộng đồng nhất, nên cuốn sách tập trung vào những điều đó.

Ngoài ra, cuốn sách cũng có một hệ thống phụ lục tôi nghĩ có thể giúp ích về mặt tư liệu cho các nhà nghiên cứu: là những danh mục thống kê các tác giả và tác phẩm văn học di dân Mỹ Việt, cũng như những cuốn đã được dịch ở Việt Nam, một số phỏng vấn do tôi thực hiện với các nhà văn trong và ngoài nước liên quan đến đề tài, v.v.

- Chị đánh giá như thế nào về tác phẩm của người gốc Việt ở nước ngoài?

- Tôi nghĩ, văn học của người gốc Việt đang góp phần làm giàu hơn hình ảnh Việt Nam trong mắt cộng đồng quốc tế. Sáng tác của họ không chỉ kể lại chiến tranh mà còn mở rộng câu chuyện chiến tranh và hậu chiến, lẫn những nhân vật trong bối cảnh toàn cầu hóa, nơi “chất Việt” vừa là một căn tính được định hình, vừa luôn trong tiến trình tái tạo và kiến tạo.

Vì ký ức và lịch sử của tác giả gốc Việt thường có xuất phát điểm từ Việt Nam, theo tôi, văn học di dân nên được nhìn nhận như một phần của văn chương Việt, từ điểm nhìn “bên trong”. Tuy nhiên, đó là một phần đặc thù - vì nó cũng “đứng ngoài”. Đứng ngoài, do bộ phận văn học này được viết trong bối cảnh văn hóa, và đặc biệt là ngôn ngữ và thị trường xuất bản ở nước ngoài, hướng tới đối tượng độc giả quốc tế.

Chính sự “ngoại biên” đó giúp dòng văn học này soi chiếu và bổ khuyết cho diễn ngôn văn chương trong nước: khi văn học Việt Nam thường nhấn mạnh bản sắc cộng đồng, thì văn học di dân lại chú trọng vào sự đứt gãy cội rễ và đặt vấn đề về căn tính cá nhân.

Chính vì vậy, sáng tác của các nhà văn gốc Việt vừa có điểm tương đồng, vừa có khác biệt và bổ khuyết cho việc xây dựng “căn tính Việt” với văn học trong nước.