Việt Nam sở hữu ‘viên ngọc’ dưới lòng sông: Chỉ 3 nước có

Cá bỗng – ‘viên ngọc quý’ dưới lòng sông, vừa là đặc sản tiến vua, vừa trở thành sinh kế giúp người dân miền núi thoát nghèo.

Trong “ngũ quý hà thủy” – năm loài thủy sản quý tiến vua của Việt Nam gồm cá anh vũ, cá dầm xanh, cá lăng, cá chiên và cá bỗng – thì cá bỗng (Spinibarbus denticulatus) được xem là báu vật gắn liền với những dòng sông miền núi phía Bắc. Người dân Tày, Nùng ở Hà Giang gọi cá bỗng là “viên ngọc quý” dưới làn nước, vừa bởi vị thịt thơm ngon, vừa bởi sự khan hiếm của nó trong tự nhiên.

Loài quá quý hiếm này chỉ có ở 3 nước: Việt Nam, Trung Quốc và Lào.

Loài “cá tiến vua” gắn với huyền thoại sông núi

Cá bỗng thuộc họ cá chép (Cyprinidae), sống ở vùng trung và thượng lưu những con sông có nước trong, mát lạnh như: sông Lô, sông Gâm, sông Miện. Thịt cá chắc, dai, hương vị đặc biệt nên từ xưa đã được chọn để dâng tiến vua chúa, đứng vào hàng ngũ “ngũ quý hà thủy”. Không chỉ là món ăn, cá bỗng còn được gắn với niềm tự hào văn hóa của đồng bào miền núi phía Bắc.

Đặc điểm hình thái của cá bỗng cũng khá đặc trưng: thân dài, hơi dẹp bên, lưng màu xám bạc, bụng ánh vàng, vảy lớn và đều. Đặc biệt, chúng có đôi môi dày, mõm hơi tù và hai đôi râu cảm giác. Chính hình thái này giúp cá bám, tìm kiếm thức ăn trong những dòng nước chảy xiết.

Cá bỗng là loài ăn tạp, thức ăn chủ yếu gồm rong rêu, giáp xác nhỏ và cả phụ phẩm nông nghiệp khi được nuôi nhốt. Trong tự nhiên, việc cá bỗng kiếm ăn bằng cách cạp rong rêu bám trên đá góp phần làm sạch dòng sông, giữ cho môi trường thủy vực trong lành. Chính vì vậy, nơi nào còn cá bỗng, nơi đó được xem là hệ sinh thái ít ô nhiễm và cân bằng.

Tuy nhiên, cá bỗng sinh trưởng chậm và sinh sản muộn – phải mất tới 10 năm mới bắt đầu thành thục, trong khi tỷ lệ sống của cá con chỉ đạt 30–40%. Đây là một trong những nguyên nhân khiến loài cá này ngày càng hiếm trong tự nhiên, dẫn đến nguy cơ suy giảm quần thể. Từ năm 2012, cá bỗng đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam với mức độ nguy cấp bậc V, cần bảo vệ khẩn cấp.

Hành trình bảo tồn và nhân giống

Trước tình trạng suy giảm nguồn lợi, từ nhiều năm nay, Trung tâm Thủy sản Hà Giang phối hợp với Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản I đã triển khai nghiên cứu nhân giống nhân tạo cá bỗng. Thành công này không chỉ giúp chủ động nguồn giống phục vụ nuôi thương phẩm mà còn bảo tồn nguồn gen quý hiếm.

Năm 2023, cá bỗng Hà Giang (cũ) nay là Tuyên Quang đã được cấp chỉ dẫn địa lý, xác lập thương hiệu cho một loài thủy sản đặc hữu. Đây là cơ sở quan trọng để phát triển nghề nuôi cá bỗng gắn với bản địa, vừa tạo sinh kế vừa gìn giữ nguồn lợi tự nhiên.

Sinh kế từ “cá tiến vua”

Nhờ kỹ thuật nuôi lồng, nuôi ao ngày càng hoàn thiện, cá bỗng đã trở thành nguồn thu nhập cao cho nhiều hộ dân miền núi. Loài cá này có sức đề kháng tốt, chi phí nuôi thấp và dễ tận dụng nguồn thức ăn tự nhiên như rau, bèo, phụ phẩm chăn nuôi. Sau 2 năm, cá nuôi có thể đạt trọng lượng 2–2,5kg, giá bán dao động 150.000–200.000 đồng/kg, mang lại lợi nhuận ổn định.

Một số hộ dân tại Tuyên Quang, Lào Cai đã thoát nghèo, thậm chí vươn lên khá giả nhờ nuôi loài cá “tiến vua” này. Không chỉ phục vụ nhu cầu ẩm thực cao cấp, cá bỗng còn trở thành sản phẩm du lịch ẩm thực, góp phần quảng bá hình ảnh vùng cao nguyên đá.

Năm 2023, cá bỗng Tuyên Quang đã được vinh danh trong Top 121 món ẩm thực tiêu biểu của Việt Nam. Người dân nơi đây thường chế biến cá bỗng bằng nhiều cách như: nướng than hồng, nấu canh chua, làm gỏi cá tươi…

Loài cá tiến vua, “viên ngọc quý” trong lòng sông núi – vừa có giá trị ẩm thực đặc biệt, vừa mang ý nghĩa sinh thái và kinh tế to lớn. Việc nuôi thành công và bảo tồn cá bỗng ở Tuyên Quang, Lào Cai không chỉ giúp người dân có thêm sinh kế mà còn góp phần giữ gìn nguồn gen quý hiếm của một loài cá đặc hữu. Đây chính là minh chứng rằng, khi con người biết trân trọng và khai thác hợp lý nguồn lợi bản địa, những báu vật của thiên nhiên có thể trở thành chìa khóa cho sự phát triển bền vững.