Việt Nam đứng số 1 về xuất khẩu hàng hóa sáng tạo nhưng đầu tư cho giáo dục chưa tương xứng

Việt Nam hiện xếp hạng 1 thế giới về xuất khẩu hàng hóa sáng tạo và công nghệ cao, nhưng chỉ đứng thứ 116/139 quốc gia về tỷ lệ chi tiêu cho giáo dục, đặt ra bài toán cấp thiết về việc nuôi dưỡng nguồn nhân lực kế cận.

Thông tin trên được đưa ra tại Cuộc họp cấp cao về phát triển hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo gắn với giáo dục Sở hữu trí tuệ, tổ chức ngày 24/11 tại Hà Nội. Sự kiện có sự tham gia của ông Nguyễn Hoàng Giang, Phó Cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ); bà Altaye Tedla, Giám đốc Học viện WIPO, Ban Phát triển khu vực và quốc gia, Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO) cùng các chuyên gia từ Ấn Độ.

Nghịch lý "đầu ra" thăng hoa, "đầu vào" hạn chế

Phân tích bức tranh toàn cảnh, ông Rai Pushpendra, cố vấn Sở hữu trí tuệ Quốc tế, chỉ ra xu hướng dịch chuyển mạnh mẽ của hoạt động đổi mới sáng tạo từ phương Tây sang phương Đông. Nếu năm 2014, châu Á chiếm 60% lượng đơn đăng ký bằng sáng chế toàn cầu thì đến năm 2024, con số này đã tăng lên 70%.

Trong làn sóng đó, Việt Nam nổi lên như một điểm sáng với những chỉ số ấn tượng. "Việt Nam hiện đứng thứ 44 trên Chỉ số Đổi mới sáng tạo Toàn cầu (GII), nhưng xếp số 1 thế giới về xuất khẩu hàng hóa sáng tạo và công nghệ cao. Đây là một dấu hiệu cực kỳ tích cực", ông Rai nhấn mạnh. Đáng chú ý, 90% hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D) tại Việt Nam được thực hiện bởi khu vực tư nhân, trong khi tỷ lệ này ở Mỹ chỉ khoảng 65-70%.

Tuy nhiên, bà Altaye Tedla, Giám đốc Học viện WIPO, đã chỉ ra một "khoảng trống" đáng lo ngại giữa thành tích sáng tạo và nền tảng nhân lực. Theo bà, dù các chỉ số về đầu ra đổi mới sáng tạo và công nghệ của Việt Nam rất cao (hạng 34 và 39 thế giới), hạng mục phát triển nguồn nhân lực lại chỉ xếp thứ 70/139.

"Chi tiêu cho giáo dục của Việt Nam hiện xếp 116/139 quốc gia tính theo tỷ lệ GDP. Liệu chúng ta đã đầu tư đủ cho giáo dục và nghiên cứu để tương xứng với thành tích sáng tạo hay chưa", bà Altaye đặt câu hỏi.

Vị Giám đốc Học viện WIPO cũng dẫn lại một nhận định sâu sắc về sai lầm trong tư duy giáo dục truyền thống: "Hệ thống giáo dục của chúng ta đang tạo ra người lao động, chứ không phải người sáng tạo. Ở đúng độ tuổi mà ý tưởng của người trẻ mới mẻ và dũng cảm nhất, chúng ta lại huấn luyện họ phụ thuộc thay vì thử nghiệm và dẫn dắt".

Đưa "phòng lab" vào trường học để thay đổi tư duy

Để giải quyết bài toán trên, ông Nguyễn Hoàng Giang, Phó Cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ, khẳng định Việt Nam đang hướng tới việc xây dựng văn hóa sở hữu trí tuệ ngay từ thế hệ trẻ. "Chúng tôi kỳ vọng với thế hệ trẻ tràn đầy năng lượng, tiềm năng đổi mới sáng tạo quốc gia sẽ được phát huy tối đa, dẫn dắt Việt Nam phát triển mạnh mẽ trong kỷ nguyên kinh tế số", ông Giang chia sẻ.

Cụ thể hóa định hướng này, Việt Nam đang nghiên cứu áp dụng mô hình "Phòng thí nghiệm sáng tạo Atal" (Atal Tinkering Labs - ATL) đã rất thành công tại Ấn Độ.

Chia sẻ về mô hình đang làm thay đổi diện mạo đổi mới sáng tạo tại quốc gia tỷ dân, ông Himanshu Joshi, trưởng nhóm Dự án Nhiệm vụ Đổi mới sáng tạo Atal (AIM), Bộ Kế hoạch, Chính phủ Ấn Độ, cho biết chương trình bắt đầu từ năm 2016 với quy mô khiêm tốn 500-800 phòng thí nghiệm. Tuy nhiên, nhận thấy quy mô này quá nhỏ so với nhu cầu quốc gia, Chính phủ Ấn Độ đã nhanh chóng mở rộng lên 10.000 phòng lab vào năm 2021.

Tham vọng chưa dừng lại ở đó. "Trong ngân sách liên bang năm 2025, số lượng phòng thí nghiệm Tinkering Labs được phê duyệt tăng từ 10.000 lên 60.000, tức là gấp 6 lần", ông Himanshu tiết lộ.

Cơ sở của con số khổng lồ này dựa trên một công thức tính toán thực tế: Ấn Độ có khoảng 210.000 trường trung học phổ thông và để tối đa hóa tác động, họ đặt mục tiêu cứ 3 trường học sẽ có 1 phòng lab để học sinh luân phiên sử dụng. Tại đây, các em được tiếp cận các mô-đun đào tạo xoay vòng mỗi 6 tháng về AI, robot, năng lượng tái tạo và sắp tới là công nghệ không gian vũ trụ vào năm 2026.

Sáng tạo không viển vông: Giải quyết vấn đề từ vườn táo đến đường đèo

Hiệu quả của mô hình này không nằm ở lý thuyết sách vở mà ở khả năng giải quyết các vấn đề địa phương. Ông Himanshu đã dẫn chứng hai câu chuyện thực tế đầy thuyết phục về tư duy đổi mới sáng tạo của học sinh vùng sâu, vùng xa.

Tại vùng Jammu & Kashmir, nơi nổi tiếng với đặc sản táo, học sinh đã tự sáng chế ra giải pháp đóng gói và bảo quản mới giúp nông dân giảm thiểu hư hại nông sản. Trong khi đó, tại bang Sikkim giáp biên giới Trung Quốc - khu vực đồi núi hiểm trở với tỷ lệ tai nạn giao thông cao - một nhóm học sinh lớp 12 đã phát triển hệ thống AI hỗ trợ lái xe an toàn.

"Bang này chưa có sân bay riêng, điều kiện còn nhiều hạn chế, nhưng tinh thần sáng tạo của các em cực cao. Các em nhìn thấy vấn đề của cộng đồng và dùng công nghệ để giải quyết nó", ông Himanshu nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, để không ai bị bỏ lại phía sau, Ấn Độ còn triển khai các "Trung tâm đổi mới bằng ngôn ngữ bản địa" (Vernacular Innovation Centers). Với thực tế chỉ 14% dân số nói tiếng Anh, sáng kiến này cho phép các nhà sáng tạo địa phương học tập, trình bày và đăng ký sáng chế bằng chính tiếng mẹ đẻ của mình.

Ông Nguyễn Hoàng Giang khẳng định Việt Nam đang hình dung về một tương lai mà tại các trường học, phòng lab sáng tạo (IP Labs) sẽ trở thành chuẩn mực mới.

Theo ông Giang, mục tiêu không chỉ dừng lại ở việc tạo ra các nhà khoa học, mà là xây dựng một hệ sinh thái nơi học sinh, sinh viên học cách biến ý tưởng thành tài sản có giá trị kinh tế. "Chúng tôi hy vọng qua việc giáo dục sở hữu trí tuệ từ sớm, Việt Nam có thể hình thành văn hóa sở hữu trí tuệ toàn dân, không chỉ các chuyên gia hay doanh nhân mà mọi tầng lớp trong xã hội đều nhận thức rõ ràng về giá trị của đổi mới sáng tạo, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, sử dụng nó như một công cụ để thúc đẩy phát triển cá nhân, doanh nghiệp và xã hội", ông Giang chia sẻ.

Bà Altaye Tedla cũng ủng hộ định hướng này, nhấn mạnh rằng quy trình giáo dục hiện đại phải giúp thanh niên đi hết chu trình: từ "ý tưởng" chuyển thành "tài sản vô hình" và cuối cùng là "sản phẩm thực tế".

Để hiện thực hóa điều này, cuộc họp ngày 24/11 được xem là bước đi cụ thể đầu tiên nhằm thảo luận khả năng thiết lập các IP Labs tại Việt Nam, cũng như xây dựng các chương trình hành động để sớm triển khai tại các trường học và viện nghiên cứu trong nước.