Vì sao người trẻ không muốn gắn bó nông nghiệp?

Anh Kiều Thiện Tâm, 35 tuổi, xã Vĩnh Phong, An Giang, cho biết gia đình có một ha đất trồng lúa, nhưng cả bốn anh em đều từ chối tiếp tục làm nông. Bản thân Tâm chuyển sang kinh doanh, các chị em còn lại đi làm công nhân ở Bình Dương và TP HCM.

Theo tính toán của anh, hai vụ lúa một năm chỉ lãi 5-10 triệu đồng mỗi vụ. Vụ tôm thiên nhiên thì phụ thuộc thời tiết, khó đoán định thu nhập. Để canh tác thửa ruộng cần ít nhất hai lao động, nếu trúng mùa thu nhập cũng chỉ 50-60 triệu đồng mỗi năm, đủ chi phí ăn uống, sinh hoạt cơ bản, không lo nổi chuyện học hành cho con cái.

"Làm ruộng thì qua ngày được, chứ không thể giàu. Người trẻ bây giờ có quá nhiều lựa chọn công việc ổn định, lương tốt. Làm nông vừa vất vả vừa bấp bênh, ai mà mặn mà", anh Tâm chia sẻ.

Trái ngược với tâm lý "ngán ruộng", Nguyễn Minh Sầm, 36 tuổi, quê Đồng Tháp, từng quyết định quay về làm vườn sau nhiều năm làm thợ xây. Nhưng kết quả không như mong đợi.

Năm 2020, Covid-19 khiến công việc công trình bị đình trệ, anh dùng số vốn hơn 20 triệu đồng cải tạo mảnh vườn gần 4.000 m2. Sầm trồng mít, ổi, chanh; trong lúc chờ thu hoạch thì trồng xen ớt, nấm rơm để "lấy ngắn nuôi dài". Nhưng do thiếu kinh nghiệm, đầu tư bao nhiêu cũng lỗ. "Làm nông phụ thuộc nhiều vào phân thuốc, trong khi giá bán bấp bênh. Vốn bỏ ra hết sạch", anh Sầm nói, cho biết sẽ quay lại công trường làm thuê, kiếm sống.

Số liệu Tổng cục Thống kê cho thấy xu hướng người trẻ rời bỏ nông nghiệp không riêng một vài địa phương. Tỷ lệ lao động nông nghiệp dưới 30 tuổi ở Đồng bằng sông Cửu Long giảm mạnh, trong khi nhóm trên 40 tuổi chiếm gần 60% và tiếp tục tăng. Trong giai đoạn 2011-2021, lao động nông nghiệp của vùng giảm từ 5,1 triệu xuống 3,6 triệu người, còn 40% lực lượng lao động.

Theo TS Trần Hữu Hiệp, chuyên gia kinh tế tại Đồng bằng sông Cửu Long, lao động nông nghiệp giảm và dịch chuyển sang công nghiệp, dịch vụ là quy luật khách quan ở hầu hết quốc gia, phản ánh quá trình tái cơ cấu nền kinh tế. Với riêng miền Tây, hiện tượng này bên cạnh tích cực cũng để lại khoảng trống lớn.

Ông Nguyễn Đỗ Dũng, đồng sáng lập và Tổng giám đốc Công ty Enfarm, cho rằng nông nghiệp Việt Nam còn manh mún, năng suất thấp.

Ở Đồng bằng Bắc Bộ, diện tích canh tác bình quân chỉ khoảng 0,3 ha; Tây Nam Bộ từ 0,5 đến 1,4 ha. Trong khi đó, bình quân ở Mỹ là 400 ha, tại Australia là 4.000 ha. "Với quy mô nhỏ như hiện nay, rất khó hình thành nền nông nghiệp hiện đại, áp dụng công nghệ và đạt năng suất cao", ông Dũng phân tích.

Theo ông, việc dịch chuyển lao động khỏi nông nghiệp không hẳn tiêu cực, bởi nó cho phép mở rộng diện tích bình quân trên mỗi lao động còn lại – điều kiện để ứng dụng công nghệ. Song để thu hút nhân lực chất lượng, chính quyền cần song song "củ cà rốt" và "cây gậy".

"Củ cà rốt" là hỗ trợ tài chính, khuyến nông, khuyến khích đầu tư công nghệ, chuyển đổi số toàn chuỗi giá trị để nâng cao năng suất và tính bền vững. "Cây gậy" là quy định bắt buộc về tiêu chuẩn nông sản, an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, buộc nông dân áp dụng công nghệ nhằm bảo vệ người tiêu dùng và tăng sức cạnh tranh.

"Nông nghiệp không thể làm theo thói quen. Biến đổi khí hậu đã làm thay đổi mùa vụ, đất, nước. Cần kiểm soát bằng công nghệ thay vì kinh nghiệm", ông Dũng nói.

Theo TS Trần Hữu Hiệp, không thể trông chờ sự dịch chuyển tự phát. Nếu không có chính sách kịp thời, nông nghiệp sẽ thiếu nhân lực có kỹ năng để dẫn dắt chuyển đổi xanh, ứng dụng công nghệ và nâng năng suất.

Chuyên gia cho rằng cần cơ chế chủ động, trong đó trọng tâm là đào tạo và đào tạo lại lao động, gắn với nhu cầu doanh nghiệp, hướng đến phát triển bền vững. Một số hợp tác xã kiểu mới, doanh nghiệp nông nghiệp công nghệ cao tại An Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Cần Thơ đã chứng minh: khi cơ chế minh bạch, việc làm ổn định, người trẻ vẫn sẵn sàng gắn bó lâu dài.

Để giữ chân lao động trẻ, ông Hiệp nêu cần đồng bộ ba nhóm chính sách. Thứ nhất là chính sách an sinh và thu nhập, gồm bảo hiểm nông nghiệp, tín dụng ưu đãi, hợp đồng liên kết tiêu thụ. Thứ hai, xem nông nghiệp như ngành "kinh tế tri thức", tạo không gian khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo. Thứ ba, đầu tư hạ tầng số và logistics, giúp nông sản ra thị trường nhanh, giảm chi phí.

"Không thể giữ chân người trẻ bằng khẩu hiệu. Họ chỉ gắn bó khi nông nghiệp thực sự hiện đại, có lãi, có triển vọng nghề nghiệp", ông Hiệp nhấn mạnh.

Ông Trần Trí Quang, Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Tháp, cũng nhìn nhận địa phương có nhiều lợi thế nông nghiệp, nhưng đang thiếu hụt nhân lực chất lượng cao.

Nguyên nhân theo ông là các cơ sở đào tạo chưa đáp ứng đủ nhu cầu; lao động trẻ thường tìm cơ hội ở thành phố lớn, ngành nghề khác hấp dẫn hơn; việc kết nối với chuyên gia, nhà khoa học và startup công nghệ còn hạn chế; thiếu quỹ đầu tư mạo hiểm hoặc cơ chế tài chính đủ mạnh cho khởi nghiệp nông nghiệp công nghệ cao.

"Ngành nông nghiệp tuy có tiềm năng nhưng thường bị xem là ít hấp dẫn, bởi công việc vất vả và lợi nhuận ban đầu chưa cao", ông Quang nói.

Đồng Tháp những năm qua đã tổ chức diễn đàn khởi nghiệp Mekong Startup Forum, nhằm tạo không gian mở, kết nối doanh nghiệp, nông dân, nhà khoa học và chính quyền. Địa phương cũng xây dựng các "hội quán nông dân" để liên kết sản xuất, chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ đầu ra.

Ngoài ra, tỉnh thúc đẩy môi trường làm việc hấp dẫn, kết nối đào tạo với thực tiễn, ban hành chính sách đãi ngộ, khuyến khích tinh thần "khởi nghiệp tại quê hương".

Theo lãnh đạo tỉnh, nông nghiệp chỉ có thể thu hút lao động trẻ khi vừa đáp ứng nhu cầu mưu sinh, vừa khơi gợi khát vọng lập nghiệp. Người trẻ cần thấy con đường sự nghiệp rõ ràng, bền vững trên chính mảnh đất quê nhà.

Lê Tuyết - Ngọc Tài