Vì sao người dân không nên tự ý nuôi động vật quý hiếm?

Hồi tháng 4 bị cáo Thái Khắc Thành, 45 tuổi, trú xã Đô Lương, tỉnh Nghệ An, bị khởi tố, tạm giam sau đó TAND Khu vực 5, tỉnh Hưng Yên tuyên án 6 năm tù vì tội mua, nhân giống và bán gà lôi trắng. Theo nghị định 84 năm 2021, hành vi này Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm theo điều 244 Bộ Luật hình sự, do gà lôi trắng thuộc nhóm IB (nghiêm cấm khai thác). Tuy nhiên theo Thông tư 27 năm 2025 của Bộ Nông nghiệp & Môi trường có hiệu lực từ 1/7 gà lôi trắng được chuyển sang nhóm IIB (hạn chế khai thác), nên VKSND tỉnh Hưng Yên đề nghị hủy án sơ thẩm để điều tra lại.

Trước thông tin này nhiều người băn khoăn, đối với loài động vật quý hiếm, nếu chỉ nhân giống và nuôi tại sao không được khuyến khích?

Theo ông Thủy, việc nuôi nhốt ngoài môi trường tự nhiên có thể khiến tội phạm lợi dụng cơ sở chăn nuôi để đánh tráo nguồn gốc động vật hoang dã bị săn bắt. Thêm nữa khi nhu cầu tiêu thụ gia tăng thì nguồn cung tăng, dễ dẫn tới những hoạt động săn bắt bất hợp pháp.

Ngoài ra, động vật nuôi ngoài môi trường tự nhiên khi ở trong môi trường ít cá thể, có thể dẫn tới thoái hóa gene. Điều này cũng được đề cập trong Công ước CITES (Công ước về buôn bán quốc tế các loài động, thực vật hoang dã nguy cấp).

Theo đó, các chương trình nuôi sinh sản trong điều kiện nhốt được đánh giá là cần thiết cho bảo tồn, nhưng có thể làm giảm đa dạng di truyền do giao phối cận huyết, dẫn đến sức khỏe kém và giảm khả năng thích nghi với môi trường. Ngoài ra, còn có nguy cơ lai tạp giữa cá thể nuôi nhốt và quần thể hoang dã, gây ô nhiễm di truyền.

Ông Thủy cũng cảnh báo việc nuôi động vật hoang dã, quý hiếm có thể lây truyền mầm bệnh. Ví dụ rùa, thằn lằn, rắn cảnh thường mang vi khuẩn, có thể gây tiêu chảy, mất nước, đặc biệt nguy hiểm cho trẻ nhỏ. Năm 2004, CDC của Mỹ từng cấm nhập khẩu mọi loài cầy hương, nhằm hạn chế nguy cơ lan truyền SARS.

Nhiều loài được xếp loại động vật quý hiếm "Ít lo ngại" theo Sách đỏ của IUCN, bị đe dọa ở nơi này nhưng lại sinh sôi nảy nở ở nơi khác. Ví dụ như rùa tai đỏ khi được nhập vào Việt Nam đã trở thành loài ngoại lai xâm hại, ảnh hưởng đến các giống loài bản địa.

Cần quản lý nguồn gốc

Theo Điều 1 của thông tư 27, các hoạt động nuôi sinh sản, nuôi sinh trưởng, xuất khẩu loài động vật nguy cấp, quý, hiếm (được ưu tiên bảo vệ) phục vụ mục đích thương mại chỉ được thực hiện đối với cá thể từ thế hệ F2 của loài.

Để đảm bảo động vật quý hiếm được nuôi khỏe mạnh, CITES khuyến cáo cần sàng lọc, giám sát và quản lý di truyền. Nếu không, việc nuôi nhốt có thể gây hại ngược cho loài thay vì bảo tồn.

Tuy nhiên, nhóm II gồm những loài thuộc phụ lục II, và III của công ước CITES, có tên trong Sách đỏ Việt Nam thuộc nhóm VU (Vunerable - dễ tổn thương), hoặc có khả năng sẽ bị nguy cấp trong tự nhiên, cần có biện pháp quản lý hạn chế khai thác. Điều này đồng nghĩa việc nuôi, nhân giống được đặt dưới sự giám sát, quản lý.

Trên thực tế, nhiều người dân từng vướng lao lý liên quan đến việc nuôi, mua bán động vật quý hiếm, ngay cả với loài được Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế IUCN xếp vào nhóm "Ít lo ngại" (Least Concern).

Đơn cử như hồi tháng 3, một phụ nữ ở Gia Lai bị khởi tố sau khi mua một con rắn hổ chúa và 4 con chồn bay, cất trữ trong nhà. Năm ngoái, một phụ nữ ở Quảng Nam (cũ) cũng bị bắt vì mua một con chồn bay. Khi đó, chồn bay thuộc nhóm IB (nghiêm cấm khai thác), nay theo thông tư 27 loài này cũng được chuyển sang nhóm IIB (hạn chế khai thác).

Tại TP HCM, hồi năm 2022, chùa Phước Hải phối hợp kiểm lâm bàn giao 62 cá thể rùa quý hiếm cho Trạm cứu hộ động vật hoang dã Củ Chi. Trong số này có cả rùa núi vàng- loài cực kỳ nguy cấp. Đại diện nhà chùa cho rằng, nhiều con rùa vốn do người dân mang đến phóng sinh, với niềm tin làm việc thiện, nhưng vô tình tiếp tay cho hoạt động buôn bán bất hợp pháp.

Không chỉ ở Việt Nam, nhiều nước trên thế giới cũng có những quy định nghiêm ngặt về việc nuôi, mua bán động vật quý hiếm. Tại Mỹ, việc nuôi nhốt, buôn bán các loài động vật nguy cấp và quý hiếm phải tuân thủ Đạo luật về các loài nguy cấp (Endangered Species Act), trong đó quy định rõ ràng về việc cấp phép và giám sát các hoạt động này. Tương tự, tại Liên minh châu Âu, các quốc gia thành viên phải tuân thủ các quy định của công ước CITES và pháp luật quốc gia.

Phạm Linh