Văn học phải viết về số phận con người

Từ xưa tới nay, văn học, dù là thơ hay văn xuôi, muốn tồn tại, muốn vượt lên, đều phải viết về số phận con người. Đó là chủ đề trung tâm của văn học, là khát vọng muốn thể hiện ở chiều sâu nhất số phận con người từ nhiều góc độ.

Nhà thơ lỗi lạc thời nhà Đường - Đỗ Phủ - làm thơ về số phận con người, thông qua số phận cá nhân mình, và thơ ông đã còn lại sau hàng nghìn năm. Đơn cử, như bài thơ Mao ốc vi thu phong sở phá ca (Bài ca nhà tranh bị gió thu phá) Đỗ Phủ viết năm 761:

"Tháng tám, thu cao, gió thét già

Cuộn mất ba lớp tranh nhà ta

Tranh bay sang sông rải khắp bờ

Mảnh cao treo tót ngọn rừng xa

Mảnh thấp bay lộn vào mương sa.

Trẻ con thôn nam khinh ta già không sức,

Nỡ nhè trước mặt xô cướp giật,

Cắp tranh đi tuốt vào lũy tre

Môi khô miệng cháy gào chẳng được,

Quay về chống gậy lòng ấm ức!

Giây lát, gió lặng, mây tối mực

Trời thu mịt mịt đêm đen đặc.

Mền vải lâu năm lạnh tựa sắt,

Con nằm xấu nết đạp lót nát

Đầu giường, nhà dột chẳng chừa đâu

Dày hạt mưa, mưa, mưa chẳng dứt

Từ trải cơn loạn ít ngủ nghê

Đêm dài ướt át sao cho trót?

Ước được nhà rộng muôn ngàn gian

Khắp thiên hạ, kẻ sĩ nghèo đều hân hoan,

Gió mưa chẳng núng, vững như thạch bàn

Than ôi! Bao giờ nhà ấy sừng sững dựng trước mắt,

Riêng lều ta nát, chịu chết rét cũng được!"

(Bản dịch của nhà thơ Khương Hữu Dụng)

Từ nỗi đau của cá nhân mình, thân phận mình, Đỗ Phủ đã mở ra nỗi đau của cả cộng đồng, của nhân dân mình. Và ông ao ước phải chi mình có được "nhà rộng muôn ngàn gian" đủ che mưa che nắng cho "khắp thiên hạ", để "kẻ sĩ nghèo đều hân hoan". Từ số phận cá nhân, mở ra số phận con người nói chung, đó là thơ Đỗ Phủ.

Và chúng ta không thể quên truyện ngắn tuyệt vời của văn hào Nga Mikhain Solokhov, nhan đề truyện đã nói lên tất cả: Số phận con người (Судьба человека).

Truyện viết năm 1957, kể về một người lính Hồng quân Liên Xô sau chiến tranh vệ quốc, anh giải ngũ nhưng không về quê hương mà về làng quê bạn, làm nghề lái xe tải chở hàng hóa về các huyện và chở lúa mì về thành phố. Và anh đã gặp một em bé mồ côi vì chiến tranh. Cảm thương số phận em bé cô đơn, anh đã nhận em bé làm con nuôi. Nhưng rồi, số phận vẫn không cho anh được yên. Anh mất việc, và hai bố con anh lại dắt díu nhau đi về một chân trời nào xa tít tắp để tìm một cuộc sống mới. Nhà văn nhìn theo hai bố con dần khuất lấp nẻo xa, lòng ông trào lên bao xót thương day dứt. Truyện ngắn ra đời như vậy, một truyện ngắn rất ngắn, nhưng được người đọc liệt vào thể loại "tiểu anh hùng ca".

Thời Đỗ Phủ chưa có giải Nobel, nhưng thời Mikhain Solokhov thì đã có. Và nhà văn Nga đã nhận được giải Nobel vào năm 1965, cho toàn bộ tác phẩm của ông, trong đó không thể thiếu truyện ngắn Số phận con người.

Xin trích hai đoạn ngắn trong tác phẩm này, đoạn một thật cảm động về tình cảm của người lính Hồng quân và cháu bé mà anh nhận làm con nuôi:

"Tôi cúi xuống bên nó khẽ hỏi: 'Va-niu-ska, có biết ta là ai không nào?'. Nó hỏi lại nghẹn ngào: 'Thế chú là ai?'. Tôi nói lại cũng khẽ như thế: 'Ta là bố của con!'. Trời ơi, thật không thể tưởng tượng được. Nó nhảy chồm lên cổ tôi hôn vào má, vào môi, vào trán và như con chim chích, nó ríu rít líu lo vang rộn cả buồng lái: 'Bố yêu của con ơi! Con biết mà! Con biết thế nào bố cũng tìm thấy con mà! Thế nào cũng tìm thấy mà! Con chờ mãi mong được gặp bố!'. Nó áp sát vào người tôi, toàn thân cứ run lên như ngọn cỏ trước gió. Còn mắt tôi thì cứ mờ đi, cả người cũng run lên, hai bàn tay lẩy bẩy...".

Và đoạn cuối là cảm xúc của chính tác giả, nhà văn Solokhov, khi tiễn chân hai bố con người lính đi tìm đất sống:

"Hai con người côi cút, hai hạt cát đã bị sức mạnh phũ phàng của bão tố chiến tranh thổi bạt tới những miền xa lạ... Cái gì đang chờ đón họ ở phía trước? Thiết nghĩ rằng con người Nga đó, con người có ý chí kiên cường, sẽ đứng vững được và sống bên cạnh bố, chú bé kia một khi lớn lên sẽ có thể đương đầu với mọi thử thách, sẽ vượt qua mọi chướng ngại trên đường nếu như Tổ quốc kêu gọi".

Nhà thơ, nhà văn Việt Nam, những người đã tham gia chiến tranh, hay đã hiểu chiến tranh là thế nào, thì không thể không chọn chủ đề "số phận con người" cho tác phẩm của mình. Tài năng sẽ quyết định cho tác phẩm ấy sống được bao lâu, nhưng phải viết, trước khi nghĩ tác phẩm ấy còn lại với thời gian.

Mikhain Solokhov đã dạy chúng ta bài học ấy. Cứ viết, cái gì tới sẽ tới.