TP HCM 'chìm dần'

Quanh chân tường của Trung tâm Văn hóa - Thể thao phường An Lạc (quận Bình Tân cũ) diện tích 3.000 m2 là khoảng hở rộng 20 cm so với nền đất do tình trạng sụt lún. Các phòng tập võ có nhiều mảng gạch men trồi sụt; sân cầu lông, bóng rổ lại ghi nhận nhiều vết nứt kéo dài. Tại một số cột nhà, vết đứt gãy chạy ngang với độ rộng cỡ tay người lớn.

Tương tự, cách đó 500 m, hàng loạt hộ dân trong các con hẻm ở đường Lê Cơ, cùng địa bàn phường, cũng bị nứt ở móng, tường nhà. Anh Trần Lê Đỗ Xuân Trọng cho hay nền ngôi nhà ba tầng của gia đình lún nhiều năm qua. Ban đầu, nền nhà bếp bị lún, hư hỏng sau đó lan rộng sang các phòng khác. 5 năm qua, gia đình anh không ít lần nâng nền, sửa chữa nhưng đến nay vết nứt ở tường càng dài thêm.

"Khi xây nhà, tôi biết khu vực này nền đất yếu nên đã gia cố móng nhà rất nhiều nhưng đến nay vẫn bị lún, nứt tường", anh Trọng nói.

Nhà anh Trọng, Trung tâm Văn hoá - Thể thao phường An Lạc là những công trình bị tác động bởi tình trạng sụt lún nền đất ở TP HCM. Số liệu của Liên đoàn Quy hoạch và Điều tra Tài nguyên nước miền Nam (DWRPIS) cho thấy, độ lún tích luỹ từ 2005 đến 2017 tại phường An Lạc là 81 cm, lớn nhất trong các địa phương ở thành phố, cao hơn nhiều so với mức lún chung của TP HCM - 23 cm.

Theo nghiên cứu của PGS.TS Lê Trung Chơn, Viện trưởng Nghiên cứu Phát triển bền vững (Đại học Tài nguyên và Môi trường) và cộng sự, tình trạng sụt lún tại TP HCM có từ hơn một thập kỷ trước và hiện diễn biến rất nghiêm trọng. Giai đoạn 2006-2020, tốc độ lún ở thành phố bình quân 2-5 cm mỗi năm. Khu vực địa chất yếu hoặc tập trung nhiều công trình thương mại có thể lún 7-8 cm mỗi năm.

Tương tự, kết quả nghiên cứu của Cheryl Tay cùng các đồng nghiệp tại Đại học Công nghệ Nanyang (Singapore) phối hợp các chuyên gia tại Phòng thí nghiệm Sức đẩy Phản lực thuộc NASA và Viện Công nghệ Liên bang Thụy Sĩ, cho thấy TP HCM thuộc nhóm thành phố lún nhanh hơn tốc độ nước biển dâng.

Nhóm chuyên gia sử dụng radar vệ tinh để đo tốc độ sụt lún 48 thành phố ven biển đông dân nhất thế giới từ năm 2014 đến 2020. Tại 44 thành phố, những khu vực sụt lún nhanh nhất đang chìm nhanh hơn mực nước biển dâng. Các thành phố ở phía nam và Đông Nam Á nằm trong số những nơi sụt lún nhiều nhất. Một số khu vực thuộc Thiên Tân (Trung Quốc) và Ahmedabad (Ấn Độ) chìm nhanh hơn 2 cm một năm, còn tốc độ lún trung bình của TP HCM là 1,62 cm mỗi năm.

Đi sâu nghiên cứu tình huống TP HCM, nhóm chuyên gia phát hiện, sẽ có thêm 20 km2 khả năng chìm dưới mực nước biển và ngập lụt nếu tốc độ sụt lún hiện tại tiếp diễn đến năm 2030.

Về nguyên nhân gây sụt lún, PGS.TS Lê Trung Chơn cho rằng TP HCM nằm trên nền địa chất yếu, đặc biệt là các lớp trầm tích trẻ Holocene rất dễ bị nén. Việc khai thác nước ngầm quá mức là lý do chính, làm hạ thấp áp lực lỗ rỗng trong đất, dẫn đến nén chặt. Bên cạnh đó đô thị hóa nhanh với nhiều công trình xây dựng gia tăng tải trọng tĩnh lên nền đất yếu, cộng với tải trọng từ hoạt động giao thông càng làm sụt lún trầm trọng hơn.

Khu vực sụt lún nặng nề tập trung ở những nơi địa hình thấp và địa chất yếu, như vùng Nam Sài Gòn, hay nằm dọc sông Sài Gòn gồm bán đảo Thanh Đa, khu Hiệp Bình Phước và Thảo Điền...

PGS.TS Lê Trung Chơn cho rằng thành phố cần xem dữ liệu sụt lún như đầu vào bắt buộc trong toàn bộ quy trình quy hoạch, thiết kế và bảo dưỡng công trình. Bởi sụt lún là hiện tượng tự nhiên kết hợp với tác động của con người, không thể loại bỏ hoàn toàn mà phải chủ động "chung sống" bằng khoa học dữ liệu.

Theo chuyên gia, giải pháp trước mắt là xây dựng hệ thống dự báo sụt lún chi tiết trong 5–10 năm, công khai dữ liệu cho cộng đồng và nhà đầu tư. Khi biết rõ khu vực nào lún nhanh, người dân sẽ có lựa chọn đúng đắn hơn, còn chính quyền có thể điều chỉnh quy hoạch hạ tầng và chống ngập theo thực tế.

"Tôi ví dụ nếu khu vực quận 7 cũ cao 1,5 m nhưng lún trung bình 5 cm mỗi năm, chỉ sau 10 năm cao độ còn một mét, thông tin này đủ để thay đổi bài toán kỹ thuật và chi phí xây dựng", ông Chơn nói.

Nhiều đô thị như Bắc Kinh và Tokyo đã áp dụng bản đồ lún làm cơ sở cấp phép xây dựng, dự báo độ ổn định nền đất, qua đó giảm rủi ro công trình và thiệt hại kinh tế. Với TP HCM, việc tích hợp dữ liệu này vào quy hoạch sẽ giúp thành phố chủ động trong quản lý hạ tầng, ứng phó biến đổi khí hậu và phát triển đô thị theo triết lý "sống thuận thiên".

PGS.TS Hồ Long Phi, nguyên Giám đốc Trung tâm Quản lý nước và Biến đổi khí hậu (Đại học Quốc gia TP HCM), cho hay ngoài tập trung khắc phục hậu quả cùng lúc cần triển khai các giải pháp thích ứng dài hạn. Thành phố cần tăng cường hệ thống kiểm soát ngập như xây đê bao, kè sông, cống ngăn triều và các trạm bơm công suất lớn để chủ động điều tiết nước vào mùa mưa, triều cường. Mặt khác, thành phố phát triển mạng lưới hồ điều tiết và khơi thông kênh rạch, giúp tích trữ và phân tán đều dòng nước giảm nguy cơ ngập úng.

Cũng với những giải pháp dài hạn, ông Phi nói trước mắt TP HCM cần tập trung giải quyết vướng mắc để hoàn thành các dự án dang dở, đặc biệt là công trình ngăn triều gần 10.000 tỷ đồng đến nay đã hoàn thành hơn 90%. Khi đưa vào vận hành, dự án này góp phần quan trọng giúp kiểm soát ngập cho trung tâm thành phố và khu vực phía nam - nơi trũng thấp và có địa chất yếu hơn một số địa bàn khác.

Trước đó, nhận diện biến đổi khí hậu và ngập úng ngày càng phức tạp, trong quy hoạch chung đến năm 2040, tầm nhìn 2060, chính quyền TP HCM đã xác định hướng tiếp cận là phát huy hạ tầng hiện hữu kết hợp bổ sung các công trình mới, nhằm hình thành ba lớp kiểm soát ngập, gồm: lớp bảo vệ, lớp thích ứng và lớp giảm thiểu thiệt hại.

Lớp bảo vệ sẽ tập trung giải pháp hạ tầng cứng, như đê, kè, đường, cống ngăn triều, hành lang kiểm soát ngập nhằm kiểm soát triều cường, nước biển dâng và xả lũ. Lớp thích ứng hướng đến xây dựng hệ thống hồ điều tiết trữ nước chảy tràn do ngập trong phạm vi các hệ thống đê, kè... Mạng lưới này bao gồm cả hồ hở, ngầm, kênh rạch, công viên, miễn là có thể thu được nước, giảm dồn đến các điểm ngập.

Lớp giảm thiểu thiệt hại kết hợp giữa giải pháp hạ tầng cứng và mềm, như nâng cao nền các trục đường trục chính để phân vùng ngập, hỗ trợ cứu hộ khi xảy ra sự cố cực đoan, đồng thời xây dựng hệ thống dự báo, cảnh báo sớm và di tản trong tình huống khẩn cấp.

Ngoài các giải pháp trên, TP HCM cũng sẽ quy hoạch cao độ nền xây dựng theo hướng hài hòa giữa khu dân cư hiện hữu và nơi phát triển mới, đảm bảo thoát nước tự nhiên tốt nhất. Trong đó, cao độ nền được chia theo ba vùng thoát nước, gồm: ngoài vùng bảo vệ của hệ thống đê, kè, hành lang chống ngập được yêu cầu từ 2,6-3,8 m tùy khu vực; trong vùng bảo vệ có độ cao 2-2,5 m. Đối với các khu đô thị hiện hữu, cao độ yêu cầu 30-40 cm so với hiện trạng, dần đạt mức 2-2,5 m theo quy định từng vùng...

Nhóm phóng viên