Nhà tôi nằm trong một khu nội bộ, chỉ có một cổng chính ra vào, bên trong là dãy nhà san sát nhau. Gần như cả khu chỉ có một tiệm tạp hóa lớn đặt ngay đầu hẻm, nên dân cư ở đây gần như mua nhu yếu phẩm, gạo, gas, nước bình... từ tiệm này. Thỉnh thoảng mới ra chợ.

Một gia đình ba thế hệ kinh doanh theo kiểu cả gia đình cùng làm, từ ông bà đến bố mẹ và hai đứa trẻ nhỏ. Cứ người này rảnh thì thay người kia, có lúc khách đông quá thì cả nhà cùng xúm lại phục vụ.

Tôi nghe tâm sự mỗi tháng lời được khoảng 20 triệu đồng, thỉnh thoảng nếu bán đạt doanh số một mặt hàng nào đó, thì được nhà phân phối chia thêm hoa hồng. Số tiền đó chia ra cho sáu miệng ăn: hai người già, một cặp vợ chồng và hai đứa con nhỏ. Nếu chia bình quân mỗi người không có nhiều, nhưng gom lại thì đủ xoay xở cho cả nhà.

Người con dâu đưa con đi học vào buổi sáng, nên thời gian này hai người già canh tiệm. Sau đó tới lượt cô con dâu đứng bán, anh chồng làm tự do. Đây không chỉ là một mô hình kinh doanh nhỏ, mà còn là cách mà nhiều gia đình tự xoay sở với đời sống.

Có lần tôi ra mua thùng bia, vừa tính tiền xong chuẩn bị khiêng ra xe thì bị gọi lại. Cô con dâu đòi thêm tiền vì ông bà tính giá cũ, giá mới đã lên rồi, nếu không họ sẽ lỗ.

Có hàng trăm nghìn tiệm tạp hóa như vậy trên khắp cả nước, chúng là nơi neo giữ kinh tế hộ gia đình. Nhiều gia đình nếu không mở tiệm thì gần như không có kế sinh nhai ổn định, họ không biết làm gì khác.

Ở một góc độ nào đó, việc cả nhà cùng bán một tiệm tạp hóa cũng là cách để giảm chi phí thuê mướn, với mặt bằng ngay tại nhà. Nhưng mặt khác, nếu thiếu đi sự cải thiện về cách làm, những tiệm như vậy rất khó nâng cao năng suất, mở rộng lợi nhuận hoặc cạnh tranh khi có đối thủ mới xuất hiện.

Thương mại điện tử, siêu thị mini, thậm chí xe hàng rong đang thay đổi cách người dân tiêu dùng. Khi mua hàng chỉ cần bấm điện thoại, được giao tận nhà trong vài phút, thì chuyện chờ nửa tiếng mua bịch bột ngọt thật sự là một bước lùi. Người tiêu dùng bây giờ không chỉ cần hàng hóa, mà cần dịch vụ đi kèm nhanh, rõ ràng, tiện lợi.

Với sự thay đổi của các mô hình bán lẻ, vấn đề đặt ra không phải là tiệm tạp hóa có nên tồn tại hay không, mà là: Làm sao để những tiệm như vậy không tự biến mình thành lạc hậu?

Không ai bắt một hộ kinh doanh nhỏ phải thành doanh nghiệp, nhưng nếu đã sống bằng nghề buôn bán, thì phải thích ứng với những thay đổi của thời đại, không thể hoạt động theo kiểu cũ mãi được. Vì một khi các siêu thị mini tìm đến chỗ tôi, làm sao các tiệm tạp hóa có thể cạnh tranh lại?

Đôi khi, chỉ cần đổi cách làm ghi giá rõ ràng, sắp xếp khoa học, có quy trình đơn giản trong tính tiền thì vẫn tiệm đó, vẫn mặt bằng đó, vẫn con người đó, nhưng hiệu quả và hình ảnh có thể rất khác.

Những tiệm tạp hóa gia đình nếu không sớm thay đổi, sẽ không còn giữ được lợi thế độc quyền như trước.

Q. K