'Thơ Hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ'

Công trình "Thơ Hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ" giới thiệu chân dung một thi tài, nhà nghiên cứu và phê bình thơ tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam.

Ấn "Đại Nam hiệp kỷ lịch chi bảo" đúc thời Vua Thiệu Trị, dùng để đóng trên các bản lịch, bản chính sóc của vương triều. Ảnh: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia.

Hoàng đế Thiệu Trị (1807-1847), vị vua thứ ba triều Nguyễn là một hiện tượng văn học độc đáo của văn học trung đại Việt Nam. Ông để lại một thi nghiệp đồ sộ thể hiện chiều sâu tư tưởng với phong cách sáng tạo đậm tính cá nhân.

Qua công trình Thơ Hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ, tác giả Nguyễn Phước Hải Trung, người đã dành nhiều năm tìm hiểu và nghiên cứu kho tàng thơ Hán Nôm cung đình, mong muốn phác họa chân dung một nhà thơ tài hoa, đồng thời là một nhà nghiên cứu, phê bình và sáng tạo thi pháp tiêu biểu của văn học cung đình nói riêng và văn học trung đại Việt Nam nói chung.

Thiệu Trị - thi sĩ tài hoa

Về thơ, Thiệu Trị để lại 8 tác phẩm biên soạn riêng: Ngự chế thi gồm 4 tập, 2.936 bài; Ngự chế Bắc tuần thi tập 160 bài; Ngự chế Tài thành Phụ tướng tiên thiên hậu thiên thi tập 200 bài; Ngự chế vũ công thi tập 129 bài; Ngự đề đồ hội thi tập 338 bài; Hoàng Huấn cửu thiên phỏng theo cổ thể Kinh Thi gồm 9 thiên, mỗi thiên chia thành ba chương; Ngự chế cổ kim thể cách thi pháp tập 157 bài và Thiện đường thi văn hội tập 638 bài. Ngoài ra ông còn góp mặt trong Minh lương hỷ khởi tập chép cùng thơ các đại thần và Ngự chế lịch đại sử tổng luận. Thiệu Trị ngự chế văn tập của ông gồm các loại thể như chiếu, chế, dụ, biểu, châm, ký, minh tựa, bạt, bi ký, câu đối.

Từ các số liệu và phân tích trên, không tính những bài thơ trùng lặp trong quá trình tập hợp để in ấn dưới thời Thiệu Trị thì trước tác thi ca nhà vua để lại cho hậu thế là khoảng 3.700 bài thơ, trong số đó "xuất hiện rất nhiều đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ, phản ánh trí tuệ, tài năng và bút lực sung mãn của một hoàng đế nho gia thi sĩ vào thời thịnh trị của triều Nguyễn", nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung nhận định.

Sách Thơ Hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ của tác giả Nguyễn Phước Hải Trung, Thái Hà Books và NXB Văn học ấn hành.

Những năm qua, thơ Vua Thiệu Trị đã được giới thiệu qua nhiều công trình nghiên cứu khác nhau: Về hai bài thơ hồi văn kiêm liên hoàn của Vua Thiệu Trị (Nguyễn Tân Phong; 1994); Thần Kinh nhị thập cảnh - Thơ Vua Thiệu Trị (Phan Thuận An, Phạm Đức Thành Dũng, Phan Thanh Hải, Nguyễn Phước Hải Trung; 1997); Tìm hiểu kỹ xảo hồi văn liên hoàn trong bài "Vũ trung sơn thủy" của Thiệu Trị (Nguyễn Tài Cẩn; 1997); Thiệu Trị ngự chế tài thành phụ tướng (Nguyễn Văn Phương; 2022); Kinh thành Huế trong thi họa - Hoàng đế Thiệu Trị và "Ngự đề đô hội thi tập" (Nguyễn Văn Phương; 2023)...

Những tác phẩm này đã phần nào giới thiệu thi tài của vua đến công chúng độc giả đương đại, nhưng với công trình lần này của mình, nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung kỳ vọng có thể giới thiệu tổng thể chân dung nhà thơ - nhà phê bình - nhà sáng tạo thi pháp Thiệu Trị, qua đó cho thấy rõ khả năng văn chương đặc biệt của ông.

Theo ông Nguyễn Phước Hải Trung, bộ Ngự chế thi có thể xem là "tập đại thành thi ca" phản ánh khá toàn vẹn sự nghiệp văn chương của Vua Thiệu Trị. 2.936 bài thơ chia thành 4 tập, gồm Sơ tập, Nhị tập, Tam tập và Tứ tập. Không kể 16 quyển mục lục thì bộ thơ chia thành 55 quyển, sáng tác trong 7 năm Thiệu Trị trị vì 1841-1847, năm 1841 khi vua mới lên ngôi sáng tác ít nhất (273 bài) và 1844-1846 bút lực dồi dào nhất, bình quân mỗi năm trên 500 bài.

Về nội dung, thơ Thiệu Trị không đơn thuần là thú tiêu khiển của bậc đế vương nhàn rỗi hay nghệ thuật để ngâm vịnh, mà là phương tiện biểu đạt đạo lý, thể hiện lý tưởng trị quốc và khẳng định học vấn. Trong thơ ông thấp thoáng lý tưởng đạo Nho, tinh thần học thuật và cả thái độ duy lý. Ông là người đề vịnh phong phú nội dung trong sáng tác của mình.

Về hình thức - nghệ thuật, tác giả khẳng định Vua Thiệu Trị "là người vận dụng nhiều thể thơ nhất và sáng tạo nhiều thể thơ nhất trong văn chương thời trung đại". Nhiều phát ngôn, nhận định ghi chép trong sử liệu cho thấy vua không ngừng suy tư, trăn trở về sáng tác thi phú.

Bài Vũ trung sơn thuỷ có hơn 128 cách đọc của Vua Thiệu Trị, khắc ở điện Long An, nay là Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế.

Thiệu Trị - học giả, nhà phê bình đích thực

Bên cạnh làm thơ, ông còn nghiên cứu, bình xét về thi pháp và lý giải nghệ thuật thi ca như một học giả thực thụ. Những luận điểm của ông trong thơ và các phát biểu liên quan đến văn học cho thấy một tư duy lý luận rõ ràng, sắc bén.

Trong văn chương chữ Hán Việt Nam, trường hợp sáng tạo thể cách có thể kể đến Trạng nguyên Nguyễn Hiền (1234-1256), Bảng nhãn Võ Duy Thanh (1807-1859), Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa (1807-1872) và Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm (1875-1929), nhưng theo đánh giá của ông Nguyễn Phước Hải Trung, chủ yếu mang tính chất "chơi chữ" ở mức độ nhất định. Riêng Vua Thiệu Trị thì đã "làm nên cả một hệ thống gồm nhiều thể cách khác nhau".

Tác giả Nguyễn Phước Hải Trung tại buổi giao lưu giới thiệu sách Thơ Hoàng đế Thiệu Trị - Đỉnh cao nghệ thuật ngôn từ sáng 27/9 tại Thư viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM. Ảnh: THB.

Trong cuốn sách, ông giới thiệu 10 thể cách "tân sáng" trong số những sáng tạo của nhà vua: Thiên văn thể, Địa dư thể, Thất chính cách, Văn đức thể, Vũ công thể, Quần phương thể, Ngư danh thể, Tung hoành thể, Toàn chuyển chu hoàn thể, Hồi văn kiêm liên hoàn… Qua đó, Thiệu Trị cho thấy mình là người am tường thi pháp cổ điển, đồng thời mang tư duy nghệ thuật hiện đại: không ngại phá vỡ khuôn mẫu, tìm tòi làm mới cấu trúc, ngôn từ và tư duy thi ca.

Nhà nghiên cứu chỉ ra hai yếu tố góp phần tạo nên thi tài của Thiệu Trị: trước nhất là bối cảnh chính trị xã hội của đất nước tương đối ổn định; sau đó là nhà vua được đào tạo bài bản, say mê sách mở, kiến văn sâu rộng.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Hải Trung sinh năm 1971 tại Huế, hiện là Phó giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, giảng viên thỉnh giảng tại một số đại học, học viện… Các công trình xuất bản của ông có thể kể đến Tết Hoàng cung; Thơ vua và suy ngẫm; Huế xưa tìm lại; Chơi chữ Hán Nôm - Những bài thơ độc đáo; Huế, tích xưa chuyện mới; Báu vật triều Nguyễn ở Việt Nam; Khoa cử và các nhà khoa bảng triều Nguyễn; Thần kinh nhị thập cảnh - Thơ Vua Thiệu Trị; 700 năm thơ Huế; Tuyển tập Hải Bằng…

Ngoài ra ông cũng là tác giả của tập kịch bản tuồng lịch sử Chuyện cũ Tử Cấm Thành; tập ca từ Từ khúc ca Huế; tập thơ Vị mặn hồi sinh và Cho từng ánh lửa; tập thơ chữ Hán Không đề và những vần điệu cũ;…