Thiết kế để sống với mùa đông: Kiến trúc Na Uy biến bóng tối thành liệu pháp ánh sáng

Khí hậu khắc nghiệt, lạnh giá và thiếu sáng đặc trưng của Bắc Âu không chỉ ảnh hưởng đến sinh hoạt thường ngày mà còn thể hiện rất rõ trong cách người dân nơi đây xây dựng không gian sống.

Powerhouse Brattørkaia, hoàn thành vào năm 2019 bởi hãng kiến trúc Snøhetta, tạo ra nhiều năng lượng hơn mức tiêu thụ và trở thành hình mẫu kiến trúc bền vững ở cực Bắc Na Uy.

Na Uy là đất nước nổi tiếng với thiên nhiên hùng vĩ và những mùa đông kéo dài lạnh buốt, việc thiếu ánh sáng vào mùa đông là một thực tế không thể né tránh. Ở các khu vực phía Bắc nước này, ánh sáng mặt trời đôi khi chỉ kéo dài vài giờ trong ngày, thậm chí có nơi rơi vào trạng thái “đêm vùng cực” – tức là hoàn toàn chìm trong bóng tối suốt nhiều tuần lễ.

Môi trường khắc nghiệt ấy không chỉ là bối cảnh sống của người Na Uy, mà nó còn là chất liệu quan trọng, góp phần định hình tư duy kiến trúc đặc trưng của quốc gia Bắc Âu này – nơi ánh sáng, sự ấm áp và kết nối với thiên nhiên được đặt lên hàng đầu.

Sống trong điều kiện thiếu sáng: khi kiến trúc trở thành liệu pháp chữa lành

Thiếu ánh sáng mặt trời không chỉ đơn thuần là một sự bất tiện – nó có thể tác động đáng kể đến cả sức khỏe thể chất lẫn tinh thần. Một trong những hệ quả phổ biến của tình trạng thiếu sáng là tình trạng rối loạn cảm xúc theo mùa (Seasonal Affective Disorder - SAD), một dạng trầm cảm có liên quan trực tiếp đến việc thiếu hụt ánh sáng tự nhiên. Khi quá trình sản sinh melatonin và serotonin bị rối loạn, cơ thể có thể rơi vào trạng thái mệt mỏi, rối loạn giấc ngủ và thay đổi tâm trạng.  Chính vì vậy, kiến trúc không còn đơn thuần là nơi trú ngụ, nó đã trở thành một liệu pháp chữa lành cho tinh thần và sức khỏe.

Các kiến trúc sư Na Uy từ lâu đã ý thức được thách thức tự nhiên này và chủ động ứng phó bằng những chiến lược thiết kế thông minh. Ánh sáng – cả tự nhiên lẫn nhân tạo – được đặt vào vị trí trung tâm trong việc nâng cao chất lượng sống, mang lại cảm giác dễ chịu và duy trì sự kết nối giữa con người với môi trường xung quanh.

Thiết kế để đón ánh sáng tự nhiên

Để ứng phó với tình trạng thiếu ánh sáng ban ngày, kiến trúc Na Uy thường phát triển những giải pháp đặc trưng nhằm tận dụng tối đa nguồn sáng tự nhiên. Những ô cửa sổ lớn, mặt tiền bằng kính rộng và bố cục không gian mở là những yếu tố đặc trưng của các công trình, nhằm tối đa hóa khả năng đón ánh sáng tự nhiên.

Các công trình thường được định hướng theo hướng nam hoặc nằm trên các sườn đồi để tận dụng hướng nắng nhất là vào mùa đông khi mặt trời chiếu ở góc thấp. Những khung cửa sổ rộng không chỉ giúp gia tăng lượng ánh sáng chiếu vào bên trong, mà còn củng cố mối liên kết giữa không gian nội thất và cảnh quan thiên nhiên bên ngoài.

Một ví dụ tiêu biểu là Nhà hát Opera Oslo do hãng kiến trúc Snøhetta thiết kế. Công trình như vươn mình từ lòng vịnh, với mái dốc trải dài như mời gọi mọi người bước lên và chiêm ngưỡng toàn cảnh thành phố.

Việc khai thác ánh sáng tự nhiên ở đây không chỉ mang tính kỹ thuật mà còn mang ý nghĩa biểu tượng. Sự phản chiếu từ mặt nước cùng những bức tường kính rộng lớn cho phép ánh sáng ban ngày len lỏi sâu vào bên trong cấu trúc, tạo nên một không gian công cộng sinh động và thân thiện – ngay cả vào những tháng tối nhất trong năm.

Vật liệu và màu sắc: phản chiếu và khuếch tán ánh sáng

Ở Na Uy, không gian nội thất thường được thiết kế tỉ mỉ nhằm khai thác tối đa dù chỉ một lượng nhỏ ánh sáng ban ngày. Các vật liệu sáng màu được sử dụng một cách chiến lược – tường, trần và sàn nhà thường phủ tông trắng hoặc gỗ sáng màu. Những lựa chọn này giúp phản xạ ánh sáng tự nhiên khắp không gian, giảm sự phụ thuộc vào đèn điện, đồng thời mang lại cảm giác rộng rãi và thoáng đãng.

Ngay cả trong những ngôi nhà truyền thống của người Na Uy, nguyên lý này cũng được thể hiện rõ nét. Các cabin gỗ thường được sơn trắng hoặc gam màu pastel nhẹ nhàng, với nội thất bằng gỗ sáng, cho thấy sự hiểu biết mang tính trực giác của người Na Uy về nguyên lý hoạt động của ánh sáng – kể cả trong kiến trúc bản xứ.

Ánh sáng nhân tạo: điều tiết theo nhịp sinh học của con người

Khi ánh sáng tự nhiên không đủ đáp ứng, hệ thống chiếu sáng thông minh đóng vai trò hỗ trợ. Các công trình hiện đại ở Na Uy ngày càng tích hợp công nghệ chiếu sáng theo nhịp sinh học – mô phỏng chu kỳ vận hành của ánh sáng mặt trời. Hệ thống đèn LED có thể điều chỉnh cường độ và màu sắc: sáng lạnh vào buổi sáng để kích thích sự tỉnh táo, ấm dịu vào buổi tối để tạo cảm giác thư giãn.

Cách tiếp cận này đặc biệt phổ biến trong các không gian công cộng như thư viện, trường học và văn phòng. Ví dụ điển hình là Thư viện và Nhà văn hóa Vennesla – một công trình kết hợp hài hòa giữa hình khối kiến trúc hữu cơ và giải pháp chiếu sáng được tính toán kỹ lưỡng, không chỉ đáp ứng nhu cầu sử dụng mà còn nâng đỡ cảm xúc và khả năng tập trung của con người. Ở đây, ánh sáng không chỉ để nhìn – mà còn để tạo cảm hứng, cải thiện tâm trạng và hỗ trợ các chức năng nhận thức của con người.

Hòa với cảnh quan: kết nối thị giác và cảm xúc

Một trong những chiến lược thiết kế cốt lõi trong kiến trúc Na Uy là duy trì mối liên kết thị giác chặt chẽ với thiên nhiên. Ở một đất nước nơi thiên nhiên có ý nghĩa văn hóa sâu sắc như Na Uy, cửa sổ không chỉ đơn thuần là khoảng trống đón ánh sáng, mà đó còn là “khung tranh” để chiêm ngưỡng núi non, rừng cây và vịnh hẹp (fjord). Tầm nhìn được sắp đặt có chủ ý mang lại sự thư thái về thị giác và cảm giác kết nối vững chắc trong những tháng mùa đông kéo dài.

Một minh chứng sống động cho triết lý này là Phòng Trưng bày Twist của Bảo tàng Nghệ thuật đương đại Kistefos. Với hình dáng uốn lượn độc đáo và các bề mặt kính lớn, công trình thu ánh sáng từ nhiều góc độ khác nhau, đồng thời “hòa tan” không gian nội thất vào khu rừng bao quanh. Trải nghiệm ánh sáng tại đây biến đổi liên tục theo thời gian trong ngày và theo mùa, biến 

Không gian công cộng: tạo ra sự thoải mái về cảm xúc và gắn kết xã hội

Trong bối cảnh mùa đông kéo dài, con người có xu hướng ở trong nhà nhiều hơn, vì vậy kiến trúc các công trình công cộng ở Na Uy đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ đời sống tinh thần và kết nối cộng đồng. Các thư viện, quán cà phê, trung tâm văn hóa hay không gian sinh hoạt cộng đồng đều được thiết kế một cách ấm áp, chào đón và ngập tràn ánh sáng. Những không gian này trở thành mái ấm cho cộng đồng – nơi con người tìm thấy ánh sáng, hơi ấm và sự gắn kết.

Một ví dụ nổi bật là Tòa Powerhouse Brattørkaia tại Trondheim - tòa nhà tiết kiệm năng lượng nằm xa nhất về phía Bắc trên thế giới. Đây không chỉ là biểu tượng của hiệu suất năng lượng và thiết kế bền vững, công trình này còn đảm bảo sự thoải mái cho người dùng và khả năng tiếp cận tối đa với ánh sáng ban ngày. Từ mái dốc đến vị trí cửa sổ và chất liệu phản chiếu bên trong – tất cả đều được tính toán kỹ lưỡng để hỗ trợ nhịp sinh học và hiệu suất làm việc.

Kết luận: Thiết kế ánh sáng như một triết lý sống

Trong kiến trúc Na Uy, ánh sáng không chỉ là một yếu tố phụ trợ – nó được coi là một “chất liệu thiết kế” thực thụ, dùng để tạo hình không gian, khơi gợi cảm xúc và nâng đỡ sức khỏe tinh thần. Với một quốc gia nơi bóng tối có thể chiếm lĩnh nhiều tuần trong năm, kiến trúc trở thành điểm cân bằng, giúp con người không tách biệt mà sống hài hòa với các mùa trong năm.

Cách tiếp cận đầy nhân văn này không chỉ truyền cảm hứng cho các vùng lãnh thổ có khí hậu lạnh giá, mà nó còn góp phần làm giàu thêm cho diễn ngôn kiến trúc toàn cầu. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, biến đổi khí hậu và những vấn đề về sức khỏe tinh thần gia tăng, những giải pháp với “mùa tối” của Na Uy nhắc nhở chúng ta một điều: kiến trúc tốt phải lấy con người làm trung tâm, và đáp ứng tốt các nhu cầu về thể chất lẫn tinh thần.

Minh Khuê