Thị trường điện đang vận hành thế nào

Điện năng đang trở thành tâm điểm trong chiến lược tăng trưởng kinh tế của Việt Nam. Mục tiêu tăng trưởng đang tạo áp lực lớn cho ngành điện nhưng cũng mở ra dư địa phát triển.

Nhu cầu điện tăng bình quân 12-16%/năm nếu Việt Nam muốn đẩy mạnh tăng trưởng. Ảnh: Việt Linh.

Kinh tế Việt Nam đang bước vào giai đoạn tăng tốc với mục tiêu tăng trưởng 2 con số từ năm 2026. Để hiện thực hóa tham vọng này, điện trở thành một trong những yếu tố then chốt, vừa là động lực sản xuất, vừa là hạ tầng bảo đảm cho các ngành công nghiệp mới nổi.

Dự báo, để đáp ứng mục tiêu tăng trưởng cao liên tục này, nhu cầu tiêu thụ điện sẽ tăng vọt, tạo dư địa phát triển khổng lồ cho ngành điện.

Ngành điện phải “chạy đua”

Đến cuối năm 2024, tổng công suất đặt nguồn điện toàn hệ thống đạt 82.400 MW, tăng 1.500 MW so với năm 2023. Trong đó, các nguồn năng lượng tái tạo (điện gió, điện mặt trời) đạt 21.447 MW, chiếm khoảng 26% tổng công suất. Với quy mô này, Việt Nam hiện đứng đầu ASEAN về công suất nguồn điện và xếp thứ 22 thế giới.

Song, mục tiêu tăng trưởng kinh tế cả nước năm 2025 từ 8% trở lên và duy trì mức 2 con số từ năm 2026 kéo nhu cầu điện tăng nhanh hơn, bình quân 12-16% mỗi năm. Điều này đồng nghĩa ngành điện phải chạy đua mở rộng cả nguồn và lưới điện để không tạo ra điểm nghẽn cho tăng trưởng.

Báo cáo của Công ty Chứng khoán Vietcombank (VCBS) cho biết ngành điện Việt Nam tính riêng năm 2025 được kỳ vọng tăng trưởng mạnh với tổng sản lượng điện ước tăng 11,3% so với năm 2024, riêng các tháng mùa khô có thể tăng bình quân tới 13%. Dù vậy, nguy cơ thiếu điện, đặc biệt tại khu vực miền Bắc trong các đợt cao điểm, vẫn là thách thức cần được giải quyết kịp thời.

Tổng công suất nguồn điện toàn hệ thống dự kiến vượt 183.000 MW vào năm 2030. Ảnh: Việt Linh.

Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, đến năm 2030, tổng công suất nguồn điện toàn hệ thống dự kiến vượt 183.000 MW, tức gấp hơn 2 lần so với hiện nay.

Để đạt mục tiêu này, mỗi năm Việt Nam cần đưa vào vận hành trên 10.000 MW nguồn điện mới, bao gồm cả các dự án năng lượng tái tạo và 2 nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và 2 với tổng quy mô 4.000-6.400 MW. Sự bổ sung này không chỉ đảm bảo đủ điện cho nền kinh tế tăng trưởng nhanh mà còn cung cấp nguồn điện nền ổn định, giảm phụ thuộc vào thủy điện và nhiệt điện than.

Đến năm 2030, tỷ lệ điện sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo (không bao gồm thủy điện) sẽ đạt khoảng 28-36%, định hướng đến năm 2050 đạt 74-75% tổng công suất nguồn điện. Trong đó, điện gió ngoài khơi và điện mặt trời sẽ đóng vai trò ngày càng lớn. Điện khí LNG cũng được xác định là nguồn điện chuyển tiếp quan trọng, thay thế dần các nhà máy nhiệt điện than cũ, góp phần giảm phát thải khí nhà kính.

Quy hoạch điện VIII điều chỉnh cũng dự kiến tổng vốn đầu tư phát triển nguồn và lưới điện truyền tải giai đoạn 2026-2030 khoảng 136,3 tỷ USD, trong đó nguồn điện chiếm 118,2 tỷ USD và lưới truyền tải 18,1 tỷ USD. Giai đoạn 2031-2035, nhu cầu vốn tiếp tục ở mức cao, khoảng 130 tỷ USD, trước khi tăng vọt lên hơn 569 tỷ USD trong giai đoạn 2036-2050 để đáp ứng quy mô phụ tải khổng lồ của nền kinh tế. Với quy mô thị trường ngày càng mở rộng, tốc độ tăng trưởng phụ tải cao và nguồn vốn đầu tư hàng trăm tỷ USD trải dài đến năm 2050, ngành điện được đánh giá là một trong những lĩnh vực hạ tầng trọng điểm, đóng vai trò then chốt trong hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng kinh tế bền vững của Việt Nam. Tăng tính cạnh tranh cho thị trường điện Hiện nay, EVN không còn là đơn vị bán lẻ điện duy nhất trên cả nước. Ngoài EVN, có tới 742 doanh nghiệp tham gia mua buôn và bán lẻ điện, chiếm khoảng 8,59% thị phần. Điều này đồng nghĩa EVN vẫn giữ vị thế áp đảo khi lượng điện thương phẩm mà tập đoàn này bán cho khách hàng sử dụng điện chiếm khoảng 91,4%. Dù thị trường phát điện đã mở cửa cho nhiều nhà cung cấp tham gia, người tiêu dùng vẫn chưa được quyền lựa chọn đơn vị bán điện theo nhu cầu. Nguyên nhân là EVN vẫn giữ vai trò người mua trung gian duy nhất, độc quyền trong khâu bán buôn và bán lẻ, khiến thị trường điện chưa tạo ra sự cạnh tranh thực sự ở cấp độ bán lẻ. Theo Quyết định của Thủ tướng ban hành năm 2013, thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam được chia thành 3 cấp độ gồm phát điện cạnh tranh, bán buôn cạnh tranh và bán lẻ cạnh tranh. Thị trường phát điện cạnh tranh đã chính thức vận hành từ ngày 1/7/2012 với sự tham gia của hơn 100 nhà máy điện. Sau giai đoạn này, thị trường bán buôn cạnh tranh được triển khai từ năm 2015-2016, hoàn chỉnh vào năm 2017. Đến giai đoạn tiếp theo, thị trường bán lẻ điện cạnh tranh được dự kiến triển khai từ năm 2021 và hướng tới hoàn thiện vào năm 2023. Khi bước sang giai đoạn bán lẻ cạnh tranh, sẽ có thêm nhiều đơn vị mua buôn và bán lẻ điện tham gia, tạo ra sự cạnh tranh trực tiếp, giúp người tiêu dùng có nhiều lựa chọn hơn thay vì chỉ mua điện thông qua các tổng công ty thành viên của EVN như hiện nay. Tỷ lệ điện sản xuất từ các nguồn năng lượng tái tạo sẽ đạt tối đa 36% vào năm 2030. Ảnh: Quỳnh Danh. Nghị quyết 70 về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến 2045 vừa được Bộ Chính trị ban hành cũng nhấn mạnh yêu cầu cơ cấu lại ngành điện, phát triển thị trường điện theo hướng tăng cường cạnh tranh, minh bạch và hiệu quả, song song với việc bảo đảm an ninh năng lượng. Nghị quyết cũng yêu cầu triển khai cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), nhằm tăng cường quyền lựa chọn của khách hàng sử dụng điện và giúp họ tiếp cận các đơn vị cung cấp phù hợp với nhu cầu. Cơ chế DPPA được kỳ vọng trở thành bước đột phá để hiện thực hóa thị trường bán lẻ điện, khi cho phép các doanh nghiệp sản xuất ký hợp đồng mua điện trực tiếp từ các dự án năng lượng tái tạo thay vì thông qua EVN. Tuy nhiên, dù đã được ban hành gần một năm, đến nay vẫn chưa có hợp đồng nào được ký kết. Theo Nhóm Công tác Điện và Năng lượng thuộc Diễn đàn Doanh nghiệp Việt Nam (VBF), nhiều doanh nghiệp vẫn lúng túng khi muốn tiếp cận cơ chế DPPA. Ngay cả tại các khu công nghiệp và cụm công nghiệp - những nơi có mức tiêu thụ điện lớn - việc triển khai cũng không hề thuận lợi. Tại hội nghị sơ kết triển khai Nghị định số 57/2025 về cơ chế DPPA cuối tháng 8 vừa qua, đại diện Cục Điện lực (Bộ Công Thương) cho biết những vướng mắc lớn hiện nay chủ yếu liên quan đến khung giá bán điện trong cơ chế DPPA qua lưới kết nối riêng và chi phí thanh toán bù trừ chênh lệch khi sử dụng lưới điện quốc gia. Cục Điện lực nhận định cần tiếp tục xây dựng khung giá phù hợp với Luật Điện lực 2024 và đánh giá kỹ tác động của việc loại bỏ chi phí bù trừ chênh lệch trước khi đưa ra quyết định. Kinh nghiệm quốc tế cũng cho thấy việc triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh đòi hỏi thời gian dài để tránh xáo trộn. Singapore mất tới 18 năm (2002-2019) để hoàn thiện thị trường bán lẻ điện, trong khi Australia cũng cần 12 năm mới đạt được sự ổn định. Trong môi trường kinh tế hiện nay, đầu tư đã trở thành khái niệm không mấy xa lạ với hầu hết mọi người. Để độc giả có thể tiếp cận những xu hướng đầu tư mới nhất, Tri Thức - Znews xây dựng chủ đề Đầu tư qua sách - nơi ghi lại những cuốn sách, câu chuyện, xu hướng đầu tư đã và đang diễn ra. Trong đó, các lĩnh vực đầu tư phổ biến bao gồm bất động sản, chứng khoán, ngoại hối và tiền ảo... Ngoài các câu chuyện về đầu tư, Đầu tư qua sách còn bao gồm các kiến thức về quản lý gia sản, tài chính cá nhân.