Sứ mệnh nhà tập thể

Chúng tôi dọn nhà từ phố cổ về ở. Tôi nhớ mãi cảnh cả nhà ngây ngất vui sướng được ở trong căn hộ mới, khép kín, rộng 24 m2. Chúng tôi bò ra lau chùi nhà cửa, cạo từng vết xi-măng.

Sau 50 năm, khu nhà gắn với tuổi thơ tôi sắp sửa bị phá bỏ để tái thiết bằng các tòa nhà cao tầng. Ký ức về Hà Nội của những căn hộ tập thể lại hiện lên mồn một trong tôi.

Sau năm 1954, miền Bắc mới giải phóng, rộn ràng xây dựng cuộc sống mới, gắn liền với khái niệm "tập thể": lao động tập thể, bếp ăn tập thể. Hà Nội bắt đầu xây dựng những khu nhà ở tập trung, lúc ấy gọi là nhà tập thể, bây giờ gọi là chung cư. Nhà tập thể đầu tiên của Hà Nội là mấy dãy nhà gỗ hai tầng, xây ở ngoài đê sông Hồng, chỗ Hàm Tử Quan. Hiện dãy nhà này vẫn còn, đã rất xuống cấp và chỉ còn một vài gia đình sinh sống.

Những khu tập thể tiếp theo xây vào những năm 1960 là khu Nguyễn Công Trứ sau khi giải tỏa nghĩa trang của người Pháp; khu tập thể nhà máy dệt 8-3 ở Mai Động phục vụ cho công nhân; rồi đến khu tập thể Kim Liên, xây dựng trên cánh đồng làng ở phía nam thành phố.

Những tòa nhà đời đầu này xây bằng gạch, sàn gác panel đúc sẵn, cao từ 2-4 tầng, ngăn thành từng phòng 16 m2, nhà vệ sinh ở hai đầu hồi mỗi tầng, theo đúng dáng dấp của ký túc xá sinh viên.

Sau những hồ hởi ban đầu, cư dân nhà tập thể dần nhận ra vô vàn bất tiện của cuộc sống chung: chung bếp, chung nhà vệ sinh.

Đến năm 1970, có một bước ngoặt lớn, Hà Nội quyết định xây nhà tập thể theo mô hình căn hộ khép kín, giống như mô hình nhà ở của các nước XHCN Đông Âu. Để tăng nhanh số lượng nhà ở, Hà Nội ứng dụng phương pháp lắp ghép tấm lớn.

Khu vực thí điểm đầu tiên là khu nhà Trung Tự, bên cạnh khu Kim Liên xây trước đó theo kiểu cũ. Người ta xây dựng bãi đúc cấu kiện bê-tông rất lớn ngay tại công trường. Mỗi tấm bê-tông là cả một bức tường, vừa là tường chịu lực, vừa ngăn phòng, ghép bốn tấm lại thành một phòng. Ở mỗi cạnh của tấm bê-tông có hai mấu sắt để khi lắp ghép, công nhân sẽ hàn lại với nhau. Các tấm bê-tông này cứ thế xếp chồng lên nhau thành ngôi nhà 5 tầng.

Biết bao khó khăn mà công nhân thời ấy trải qua để xây lên khu nhà đầu tiên bằng phương pháp mới. Chưa có cần cẩu tháp để lắp ghép các tấm thành nhà, các kỹ sư bàn nhau đắp đất thành con đê cao rồi cho cần cẩu bánh xích trèo lên. Cả công trường sáng ánh đèn xây dựng những ngôi nhà mới mang dáng hình thành phố tương lai.

Khu tập thể căn hộ khép kín và phương pháp xây dựng lắp ghép tấm lớn, tấm bé giúp tăng nhanh tốc độ xây dựng. Nhưng khu tương tự được nhân lên nhanh chóng ở Giảng Võ, Thành Công, Khương Thượng, Thanh Xuân... và nhiều nơi khác nữa. Tính từ năm 1960 đến trước năm 2000, Hà Nội đã xây dựng được 1.580 nhà tập thể, trong đó có 450 nhà cao 4-5 tầng, tổng diện tích trên một triệu m2. Tiêu chuẩn diện tích nhà ở là 4 m2/người, sau được nâng lên 6 m2/người.

Thời kỳ này cư dân ở các khu tập thể là hơn 100.000 người, chiếm khoảng 10% dân số nội thành Hà Nội. Những căn hộ sáng đèn như vậy là ước mơ của mọi người. Nhiều nhân sĩ trí thức nổi tiếng cũng là cư dân của những khu tập thể, như nhà sử học Đào Duy Anh, nhà triết học Trần Đức Thảo ở khu Kim Liên, nhà văn Nguyễn Công Hoan, nhà thơ Phạm Tiến Duật, cùng nhiều nhà khoa học khác ở khu Trung Tự...

Công bằng mà nói thì trước năm 1985, Hà Nội thực hiện quy hoạch rất tốt. Trung tâm cũ với khu phố cổ, khu phố Pháp được giữ nguyên. Khu công nghiệp tập trung, khu đại học xây mới ở ngoại thành. Khu vực dân cư mới xây trên các cánh đồng ở phía tây và nam nội đô cũ.

Các khu tập thể cũ có mặt được là giải quyết chỗ ở cho cư dân Hà Nội, nhưng có mặt hạn chế là chưa tạo ra được khu đô thị hoàn chỉnh, vẫn còn thiếu chợ, trung tâm thương mại, trung tâm giải trí, việc làm. Chúng tôi ở tập thể, cần mua bán gì cũng phải bảo nhau "lên phố", tức là vào trung tâm phố cổ. Đồ ăn sinh hoạt phải mua ở chợ cóc, chợ xanh ven đường. Người lớn vẫn hàng ngày "vào phố" để đi làm. Vì thế các khu tập thể ít có tác dụng kéo giãn cư dân phố cổ.

Từ năm 1990, khi xã hội từng bước xóa bỏ bao cấp. Nhà nước tính tất cả vào lương, không còn cấp nhà miễn phí như trước. Các chương trình xây dựng khu tập thể chấm dứt, người dân tự lo chỗ ở. Quy hoạch Hà Nội bắt đầu bị phá vỡ từ thời kỳ này. Các di sản kiến trúc cũng bị mất đi nhiều nhất vào thời kỳ này.

Các khu tập thể, thành phố tương lai thủa nào, cũng xuống cấp tàn tạ. Nhu cầu sử dụng ngày càng cao, người dân tự chia nhau diện tích để cải tạo thành các công trình phụ riêng. Nơi nào không có cách gì cải tạo thì phải xếp hàng chờ nhau ở các nhà vệ sinh chung.

Tiêu chuẩn 6 m2 trở nên quá chật hẹp, người người nhà nhà tranh nhau lấn chiếm để mở rộng không gian sinh hoạt. Các kiểu cơi nới này phá nát cảnh quan, phá hỏng kết cấu xây dựng. Nhiều ngôi nhà tập thể xuống cấp đến mức nguy hiểm.

Các khu tập thể cũ giờ đã hoàn thành vai trò lịch sử, sắp phải chia tay với người dân Thủ đô, được thay thế bằng nhiều khối nhà cao 30-40 tầng, có trung tâm thương mại, trường học, giải trí, hình thành những khu đô thị hoàn chỉnh. Bài toán khó là làm sao khắc phục những bất cập của tập thể cũ, không làm tăng mật độ dân cư mà đồng thời có lợi nhuận cho nhà đầu tư.

Hơn 50 năm trước với bộn bề khó khăn, chính quyền vẫn xây được hàng chục nghìn căn hộ phân cho người dân. Những ngôi nhà cũ đó từng chứa chất biết bao ước mơ về một tương lai mới. Nhiều thế hệ đã lớn lên từ những khu tập thể ấy. Bây giờ nghe lại bài ca "Những ánh sao đêm" của Phan Huỳnh Điểu, những ca từ "Làn gió thơm hương đêm về quanh khu nhà tôi mới cất xong chiều qua..." như mang cả một thời lịch sử của Hà Nội ùa về.

Nói như thế không có nghĩa là bây giờ ít khó khăn hơn, nhưng không thể vì vậy mà để mặc ước mơ sở hữu một căn phòng nhỏ của các cặp vợ chồng trẻ vụt ra ngoài tầm với. Tôi tin chương trình cải tạo khu tập thể cũ kết hợp với chương trình nhà ở xã hội sẽ sớm nối tiếp được phần nào tính nhân văn của những khu tập thể xưa, xây dựng một Thủ đô văn minh, hiện đại, an cư cho người dân.

Quan Thế Dân