Sinh viên hoang mang: Ra trường để làm nghề... trái ngành?

Từng được xem là “tấm vé vàng” giúp sinh viên bước vào thị trường lao động, ngành hot, trường top nay không còn là bảo chứng. Thực tế 2025, nhiều cử nhân chật vật tìm việc đúng chuyên môn, thậm chí chấp nhận làm trái ngành. Nghịch lý ấy cho thấy khoảng trống lớn của thị trường lao động.

Theo báo cáo mới nhất của Strada Education Foundation và Burning Glass Institute, hơn 52% sinh viên Mỹ mới tốt nghiệp làm công việc không liên quan đến chuyên ngành, và 73% trong số đó vẫn tiếp tục tình trạng này sau 10 năm. Tại Anh, số liệu từ CIPD cho thấy gần 59% cử nhân phải làm công việc không yêu cầu bằng cấp. "Đây là quả chuông cảnh tỉnh cho hệ thống đào tạo không gắn với kỹ năng thực tế," ông Peter Cheese, Giám đốc điều hành CIPD, cảnh báo trên BBC.

Tại Việt Nam, số liệu của Bộ Lao động - Thương binh & Xã hội cho thấy, tỷ lệ cử nhân thất nghiệp Việt Nam 2025 vẫn ở mức cao, trong đó có hàng chục nghìn sinh viên ra trường phải làm công việc phổ thông. Tại nhiều thành phố lớn, không ít cử nhân chấp nhận "sống tạm" bằng việc trái ngành: telesales theo KPI, phục vụ theo ca, chạy xe ôm công nghệ. Điều này đem đến hệ lụy kéo dài khi người trẻ chìm đắm trong cái bẫy thu nhập: càng làm càng khó quay về đường ray nghề nghiệp chuyên môn. Bởi lẽ thứ họ tích lũy được sau suốt thời gian làm việc trái ngành chỉ là sự mơ hồ về tương lai và càng nhiều khoảng trống trong chuyên môn và kỹ năng thực chiến.

Một trong những nguồn gốc cốt lõi là khoảng cách giữa đào tạo và thực tế. Nhiều trường đại học hiện nay vẫn tập trung vào kiến thức đại cương, trong khi sinh viên thiếu dự án thực tế, thiếu mentor hướng dẫn, và thiếu cơ hội để xây dựng dự án cá nhân. Để rồi khi đi phỏng vấn, họ không thể chứng minh năng lực gì ngoài tấm bằng. Điểm số và bằng cấp không còn là lợi thế nếu sinh viên không biết cách chuyển hóa kiến thức thành giá trị thực tế cho công việc.

Thiếu đi cái cốt lõi của việc "đào tạo gắn với doanh nghiệp" khiến thị trường lao động dần trở nên mất cân đối. Doanh nghiệp tại các trung tâm công nghệ như Đà Nẵng hay TP.HCM liên tục phản ánh tình trạng "khát" nhân lực chất lượng, phải bỏ chi phí và thời gian để đào tạo nhân sự ngay từ đầu. Trong khi đó, nhiều bạn trẻ cầm tấm bằng cử nhân vẫn loay hoay trong những công việc phổ thông ngoài chuyên môn.

Ông Gaku Echizenya, CEO Navigos Group, nhận định: "Doanh nghiệp khát nhân lực, nhưng nhiều sinh viên lại không đáp ứng được kỹ năng. Nếu không có định hướng nghề nghiệp từ sớm, họ buộc phải chấp nhận công việc tạm bợ, trái ngành, gây lãng phí cả cho cá nhân lẫn xã hội."

Hiện tượng sinh viên làm trái ngành không chỉ phản ánh sự lãng phí cho sự đầu tư giáo dục, mà còn là lời cảnh báo cho các cơ sở đào tạo và thị trường lao động. Nếu không thay đổi, tình trạng này sẽ còn kéo dài, khiến nhiều thế hệ sinh viên rơi vào vòng luẩn quẩn: học một nghề, làm một nghề khác, hoặc thất nghiệp sau tốt nghiệp.

Giải pháp không thể đến từ một phía. Trường đại học cần gắn kết hơn với doanh nghiệp, tạo cơ hội tham gia dự án thực chiến, phát triển các kỹ năng mềm cho sinh viên. Xã hội cũng cần lan tỏa thêm các chương trình đào tạo thực chiến và mentor để thu hẹp khoảng cách giữa "người học" và "người làm". Một số cơ sở đào tạo tại Việt Nam đã bắt đầu áp dụng mô hình học qua dự án thực tế (project-based learning), đồng thời tạo dựng mạng lưới kết nối trực tiếp từ giảng viên đến bạn học là các lãnh đạo, quản lý doanh nghiệp. "80% bạn học trong lớp tôi là lãnh đạo, chủ doanh nghiệp. Mỗi người là một bài học sống động. Những kết nối ấy không chỉ giúp tôi trưởng thành mà còn mở ra nhiều cơ hội hợp tác thực tế", Chị Bạch Thị Thùy Linh, Giám đốc ENCI Group, đang theo học tại Viện Quản trị & Công nghệ FSB (Tập đoàn FPT) chia sẻ.

Nếu không muốn ra trường rồi loay hoay với nghề trái ngành, sinh viên cần bắt đầu hành động từ hôm nay: tìm mentor, tham gia dự án thực tế, và đầu tư cho kỹ năng mềm – bởi tương lai thuộc về những người chủ động.