Ẩn sâu trong đại ngàn, “báu vật sống” của Việt Nam đứng trước nguy cơ biến mất

Loại cây này đang phải đối mặt nguy cơ cạn kiệt, thậm chí biến mất, đặt ra yêu cầu cấp thiết về bảo tồn và phát triển bền vững.

Trong những cánh rừng nguyên sinh vùng cao Việt Nam, Pơ mu (Fokienia hodginsii) từ lâu được xem là “báu vật sống” của đại ngàn. Loài cây thuộc họ Trắc bách diệp này không chỉ có giá trị kinh tế, văn hóa mà còn mang ý nghĩa sinh thái đặc biệt.

Thế nhưng, trước sức ép khai thác và mất nơi sống, Pơ mu đang đứng trước nguy cơ biến mất nếu không được bảo tồn kịp thời.

Loài cây quý của núi rừng

Pơ mu là cây gỗ lớn, thân thẳng, cao tới 30 m, đường kính có thể vượt 1,5 m, gỗ vàng sáng, thớ mịn, có mùi thơm nhẹ nhờ tinh dầu tự nhiên, rất bền và chống mối mọt. Từ xưa, đồng bào miền núi dùng Pơ mu để dựng nhà, làm mái, đồ gỗ, đồ thủ công mỹ nghệ và chưng cất tinh dầu.

Cây thường mọc ở độ cao trên 800 m, phân bố cùng các loài quý hiếm như: Bách xanh, Vù hương, Dẻ tùng sọc trắng… Ở miền Bắc, có nơi Pơ mu tạo thành rừng thuần loài trên núi đá vôi cao 900–1.400 m. Tuy nhiên, loài tái sinh kém, cây non không chịu bóng, đòi hỏi những khoảng trống trong rừng để phát triển.

Tại Việt Nam, Pơ mu phân bố rải rác từ Lào Cai, Lai Châu, Sơn La, Nghệ An đến Huế, Kon Tum (cũ), Lâm Đồng, Khánh Hòa.

Nguy cơ tuyệt chủng

Theo tiêu chí IUCN 1994, Pơ mu từng được xếp ở mức “Gần bị tuyệt chủng”. Song, tình trạng khai thác gỗ tràn lan khiến các nghiên cứu sau này đề xuất nâng lên mức “Đang bị tuyệt chủng” (A2cd).

Ở Việt Nam, khảo sát của Viện Điều tra Quy hoạch rừng cho thấy quần thể Pơ mu còn lại chủ yếu tập trung ở những vùng núi xa xôi.

Giá trị gỗ Pơ mu khiến loài này trở thành mục tiêu khai thác chọn lọc. Những cây lớn, có chất lượng gỗ tốt hầu như không còn nhiều. Khi những cá thể trưởng thành bị chặt hạ, cơ hội tái sinh của thế hệ mới vốn đã hạn chế càng trở nên mong manh. Các nhà khoa học cảnh báo, nếu tình trạng này tiếp diễn, Pơ mu có thể bị loại bỏ hoàn toàn khỏi nhiều cánh rừng nguyên sinh.

Để bảo tồn loài cây quý giá này Việt Nam đã có các khu bảo tồn Pơ mu như: ở Tây Giang - Quảng Nam (cũ), được mệnh danh là “Vương quốc Pơ mu”. Ngoài ra, còn có các khu vực bảo tồn Pơ mu quan trọng khác như: Vườn quốc gia Kon Ka Kinh (Bình Định), Khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Liên (Thanh Hóa), và các cánh rừng ở huyện Mù Cang Chải (Yên Bái) và Kỳ Sơn (Nghệ An).

Cần những giải pháp cấp bách

Hiện nay, Pơ mu đã được đưa vào Nhóm IIA trong Danh mục thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm – tức hạn chế khai thác. Một số biện pháp bảo tồn đã triển khai như khảo sát trữ lượng, thiết lập khu trồng thử nghiệm, công nhận nguồn giống quốc gia. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng cần nhiều giải pháp đồng bộ và lâu dài hơn:

- Thiết lập các khu bảo tồn chuyên biệt cho Pơ mu, duy trì cả những cánh rừng già.

- Tăng cường giám sát, thu hồi giấy phép khai thác tại rừng tự nhiên, xử lý nghiêm khai thác trái phép.

- Ứng dụng công nghệ viễn thám để đánh giá chính xác phân bố, trữ lượng.

- Nghiên cứu sinh thái, mối liên kết giữa Pơ mu với các loài đi kèm nhằm bảo tồn hiệu quả.

- Đẩy mạnh trồng rừng sản xuất, vừa đáp ứng nhu cầu gỗ vừa giảm áp lực lên quần thể tự nhiên.

Không chỉ mang giá trị kinh tế, Pơ mu còn là một phần di sản thiên nhiên và văn hóa của cộng đồng miền núi. Bảo vệ Pơ mu đồng nghĩa với gìn giữ sự đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen quý hiếm và giữ lại dấu ấn văn hóa đặc sắc của các dân tộc sống giữa đại ngàn.