Sài Gòn xưa du ký: Các ngạch quan chức đầu tiên của người Việt

Sau khi đánh chiếm 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ và được triều đình Huế công nhận quyền quản lý vùng đất này qua hòa ước Nhâm Tuất ngày 5.6.1862, thực dân Pháp bắt đầu thiết lập các tổ chức hành chánh và bổ nhiệm các quan chức cầm đầu bộ máy cai trị của họ.

Thành phần quan chức này không chỉ gồm người Pháp mà còn có cả nhiều người Việt được họ tuyển dụng theo một cách thức đặc biệt lúc bấy giờ.

Về phía Pháp, vào thời gian đầu của chế độ thuộc địa, người giữ địa vị cao nhất chỉ có một chức danh là Commandant en chef (Tổng tư lệnh), đi kèm theo cấp bậc, ví dụ: Le contre-amiral, commandant en chef (Đề đốc Tổng tư lệnh). Ngày 25.6.1862, Tổng thống Pháp ký sắc lệnh thăng Đề đốc (Contre-Amiral) Louis Adolphe Bonard lên cấp Phó đô đốc (Vice-Amiral), đồng thời bổ nhiệm ông ta làm "Gouverneur, Commandant en chef en Cochinchine" (Thống đốc kiêm Tổng tư lệnh tại Nam kỳ; Công báo quân viễn chinh Nam kỳ - BOEC năm 1862, trang 207). Đó là thời điểm mà chức danh "Thống đốc Nam kỳ" xuất hiện lần đầu tiên trong lịch sử chế độ thực dân tại VN.

NHỮNG THÔNG NGÔN VÀ KÝ LỤC ĐẦU TIÊN

Trái với sự tưởng nhầm của nhiều người, sau khi làm chủ các tỉnh miền Đông Nam kỳ, thực dân Pháp chưa xóa bỏ ngay tổ chức hành chánh cũ của nhà Nguyễn. Bằng chỉ thị (ordre) số 11 ngày 13.12.1861, Đề đốc Bonard cử nhiệm Đại úy hải quân Boresse làm "Quan Bố" (tức Bố chánh sứ) lâm thời của tỉnh Gia Định.Vào thời điểm này, vẫn còn một vài người Việt giữ các chức danh trong hệ thống quan lại của nhà Nguyễn; Tôn Thọ Tường còn là Tri phủ Tân Bình, Nguyễn Trực (hay Trúc, do văn kiện bổ nhiệm của Pháp không bỏ dấu) làm Tri phủ Tây Ninh (văn kiện số 30 ngày 17.2.1863 - BOEC, trang 296).

Đồng thời với việc duy trì một số quan lại Việt như trên, Bonard ban hành chỉ thị số 5 ngày 1.12.1861 thành lập một thành phần viên chức người bản xứ làm việc cho Pháp có tên là Lettré (ký lục) và Interprète (thông ngôn) được thu dụng qua con đường thi tuyển. Theo chỉ thị này, các thông ngôn và ký lục được hưởng lương ngang nhau, với hạng nhất 30 đồng mỗi tháng, hạng nhì 20 đồng mỗi tháng và hạng ba 10 đồng mỗi tháng.

Thông ngôn thì chúng ta đều biết, là người chuyên dịch tiếng nước ngoài (ở đây là tiếng Pháp) và ngược lại, còn ký lục là người chuyên biên chép sổ sách, lưu trữ hồ sơ, như thư ký ngày nay. Thời đó 2 chức thông ngôn, ký lục đã được nhiều người dân miền Nam biết đến, thể hiện qua hai câu ca dao, về sau trở thành lời ru con của các bà mẹ miền Nam: Thông ngôn, ký lục bạc chục chẳng màng, Lấy chồng thợ bạc, đeo vàng đỏ tay.

Tháng 6.1863, khi sứ bộ Phan Thanh Giản khởi hành từ Huế vào Sài Gòn để đáp tàu sang Pháp xin chuộc lại 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ, Soái phủ Nam kỳ cũng cử một phái bộ của Pháp gồm nhiều công chức người Việt tháp tùng sứ bộ để hỗ trợ, trong đó có 2 thông ngôn là Trương Vĩnh Ký và Nguyễn Văn San và 2 ký lục là Tôn Thọ Tường và Phan Quang Hiệu. Đó là những thông ngôn và ký lục đầu tiên tham gia vào hàng ngũ công chức do thực dân Pháp tuyển dụng và trả lương.

HUYỆN, PHỦ VÀ ĐỐC PHỦ SỨ

Vào giữa thập niên 1860, chính quyền thuộc địa đặt ra một hạng quan chức cao cấp người Việt làm việc trong bộ máy hành chánh Pháp, đó là các Huyện, Phủ và Đốc phủ sứ. Theo quy định lúc bấy giờ, các hạng công chức thông ngôn, ký lục đã làm việc lâu năm sẽ được thăng lên ngạch Huyện hạng nhì, Huyện hạng nhì sau hai năm được xét thăng Huyện hạng nhất, hai năm sau được xét thăng Phủ hạng nhì, cứ như thế được xét thăng lên Phủ hạng nhất, Đốc phủ sứ hạng nhì, và cuối cùng là Đốc phủ sứ hạng nhất.

Về các ngạch quan chức cao cấp người Việt làm trong bộ máy hành chính của Pháp, có mấy điểm cần lưu ý:

- Huyện, Phủ... chỉ là ngạch trật, không phải là chức vụ, những người này cũng chỉ là nhân viên thừa hành cao cấp của các quan chức Pháp (Tham biện) đứng đầu các cơ quan hành chánh.

- Huyện và Phủ làm việc cho Pháp hoàn toàn khác với tri huyện, tri phủ trong hệ thống quan lại của triều đình Huế.

Về sau, thực dân Pháp đặt thêm chức "Tổng đốc danh dự" để thăng thưởng cho các viên chức có công lao lớn với họ, đó là trường hợp Tổng đốc Cái Bè Trần Bá Lộc và Tổng đốc Chợ Lớn Đỗ Hữu Phương, chỉ có chức mà không có nơi trấn nhậm. (còn tiếp)