Phố cà phê đường tàu: Giữ một phố nhỏ, giữ một phần tâm hồn Hà Nội

Mỗi hộ kinh doanh ở phố cà phê đường tàu không chỉ bán một ly cà phê. Họ bán trải nghiệm. Họ bán ký ức. Họ bán một hình ảnh rất Hà Nội cho du khách.

Những ngày qua, khi lực lượng chức năng ra quân giải tỏa phố cà phê đường tàu ở Khâm Thiên để đảm bảo an toàn chạy tàu, lòng tôi cứ day dứt mãi.

Một bên là sự an toàn - điều không thể chần chừ, không thể đánh đổi. Một bên lại là một không gian đặc biệt đã trở thành một “điểm chạm” rất riêng trong ký ức của du khách và người dân - nơi mà chỉ cần ngồi bên hiên nhà, uống một tách cà phê, ngửi mùi gió lẫn mùi sắt thép của đoàn tàu lướt qua cũng thấy Hà Nội hiện lên vừa cũ kỹ vừa hiện đại, vừa bình dị vừa bất ngờ.

Giữa hai đầu cảm xúc ấy, điều quan trọng không chỉ là xử lý một vấn đề quản lý đô thị mà còn là cách ứng xử với văn hóa – với những không gian nhỏ bé nhưng lại lưu giữ cảm xúc, ký ức và khát vọng phát triển của Thủ đô.

Tôi còn nhớ một buổi chiều mùa thu năm ngoái, khi dẫn một người bạn quốc tế dạo quanh khu phố này. Trời Hà Nội lúc đó có cái se lạnh vừa đủ khiến mùi cà phê bốc lên thơm hơn thường ngày, còn những dải quần áo dài đầy màu sắc treo trên ban công các căn nhà phố cổ khiến cả con đường như bừng lên sự sống. Đúng giờ tàu chạy, du khách hai bên đứng sát vào mép tường, còn đoàn tàu lao qua với tiếng kim loại nghiến trên ray rất đỗi quen thuộc.

Bạn tôi quay sang bảo: “Cảm giác này, tôi chưa từng có ở bất cứ nơi nào trên thế giới. Đây là Hà Nội của tôi". Một câu nói giản dị nhưng ám ảnh, khiến tôi hiểu rằng có những giá trị văn hóa không phải do ai đó cố tình tạo dựng mà được hình thành từ chính nhịp sống của cộng đồng, từ một không gian bé nhỏ nhưng chất chứa tinh thần sáng tạo, sự hiếu khách và sự độc đáo của đô thị Việt Nam.

Bởi vậy, khi phố cà phê đường tàu buộc phải giải tỏa để đảm bảo an toàn - điều hoàn toàn đúng và cần thiết - tôi vẫn cảm giác tiếc nuối một điều rằng: đáng lẽ, chúng ta có thể giữ lại phần hồn của nó theo một cách khác. Tôi đã từng nhiều lần chia sẻ rằng an toàn là nguyên tắc tối thượng, không thể vì bất kỳ lý do gì mà đánh đổi mạng sống con người.

Nhưng cùng với nguyên tắc đó, chúng ta cũng cần học được một bài học lớn hơn: thay vì phá đi hoàn toàn, liệu có thể quy hoạch, tổ chức lại để biến nó thành một sản phẩm văn hóa - du lịch vừa an toàn, vừa độc đáo, vừa mang lại sinh kế bền vững cho cộng đồng? Câu hỏi ấy, đến hôm nay, vẫn cần một lời giải căn cơ, bài bản hơn.

Phố cà phê đường tàu không phải là hiện tượng duy nhất. Hà Nội - cũng như nhiều đô thị lớn trên thế giới - luôn có những không gian sáng tạo tự phát được hình thành từ nhu cầu sống, nhu cầu thể hiện cá tính, nhu cầu tạo ra nét riêng của người dân.

Chợ đêm, “phố Tây”, các không gian nghệ thuật cộng đồng trong những con ngõ cũ, những dãy quán cà phê ở bờ hồ, những homestay phong cách Đông Dương trong lòng tập thể cũ… tất cả đều không nằm trong “bản thiết kế đô thị” ban đầu nhưng lại tạo nên sức sống đương đại của thành phố. Phố cà phê đường tàu chỉ là một ví dụ nổi tiếng hơn, lan truyền trên mạng nhanh hơn, gắn với du khách nhiều hơn nên dễ tạo ra sự chú ý.

Tại nhiều nước, những không gian đô thị độc đáo như thế không bị xóa bỏ mà được chuẩn hóa bằng các quy định an toàn, quy hoạch mềm, phân luồng khách, giới hạn giờ hoạt động, hoặc thậm chí biến thành một sản phẩm du lịch có kiểm soát.

Tôi từng đến Thái Lan và thấy cách họ tổ chức chợ đường ray Mae Klong: đoàn tàu chạy qua, khu chợ tạm rút gọn rồi ngay sau đó họp lại ngay trong tiếng cười và ánh mắt vui tươi của du khách. Sự vận hành ấy không phải ngẫu hứng mà dựa trên nhiều năm xây dựng quy chế rõ ràng, có sự phối hợp giữa chính quyền địa phương, ngành đường sắt và cộng đồng kinh doanh. Điều đó cho thấy giữa an toàn và sáng tạo, nếu có tư duy phù hợp, vẫn có thể tìm ra một điểm cân bằng.

Với Hà Nội, tôi luôn mong rằng khi đối diện với những không gian văn hóa tự phát như phố cà phê đường tàu, chúng ta có thể đi nhanh hơn trong việc đánh giá, phân loại và đưa ra mô hình quản trị phù hợp. Bài học ở đây không chỉ là “giải tỏa” hay “giữ lại” mà quan trọng là phải có quy hoạch và luật chơi từ sớm.

Nếu coi đây là một sản phẩm du lịch đặc sắc thì cần thiết lập hành lang pháp lý, yêu cầu kỹ thuật, tiêu chuẩn an toàn, trách nhiệm của cộng đồng kinh doanh và trách nhiệm của cơ quan quản lý. Nếu không thể đảm bảo an toàn ở đúng vị trí đó vẫn có thể tái tổ chức mô hình này ở một không gian cạnh tuyến đường sắt đủ gần để giữ lại trải nghiệm nhưng đủ xa để không gây nguy hiểm. Điều đó cần sự sáng tạo của nhà quản lý, sự đồng thuận của cộng đồng và sự vào cuộc của ngành du lịch - vận tải - văn hóa.

Trong tất cả những câu chuyện ấy, điều tôi trăn trở nhất là sinh kế của người dân. Mỗi hộ kinh doanh ở phố cà phê đường tàu không chỉ bán một ly cà phê. Họ bán trải nghiệm. Họ bán ký ức. Họ bán một hình ảnh rất Hà Nội cho du khách. Khi không gian ấy biến mất hoặc thay đổi, sinh kế của họ cũng lung lay.

Và chúng ta - với tư cách nhà quản lý không thể bỏ qua điều này. Những chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp, đào tạo kỹ năng du lịch, hỗ trợ vay vốn nhỏ, hỗ trợ chuyển đổi mô hình kinh doanh sang các không gian lân cận, hay đưa họ vào chuỗi giá trị du lịch - văn hóa của thành phố là điều hoàn toàn khả thi. Thay vì để họ tự xoay xở, chúng ta cần có giải pháp gắn họ với chiến lược phát triển kinh tế đêm, du lịch văn hóa và kinh tế sáng tạo mà Hà Nội đã xác định là trọng tâm.

Nhìn rộng hơn, câu chuyện phố cà phê đường tàu đặt ra một thông điệp lớn cho công tác quản lý văn hóa - du lịch trong lòng đô thị. Nhiều năm qua, chúng ta thường chỉ can thiệp khi vấn đề đã trở nên phức tạp: khi dư luận lên tiếng, khi nguy cơ mất an toàn hiển hiện, khi hoạt động kinh doanh trở nên quá tải.

Nhưng nếu có cơ chế dự báo tốt hơn, có hệ thống cấp phép linh hoạt hơn, có tư duy coi không gian sáng tạo là một phần của quy hoạch đô thị ngay từ đầu chắc chắn chúng ta sẽ chủ động hơn rất nhiều. Không gian văn hóa - du lịch tự phát không phải là điều xấu. Nó chứng minh sức sống của cộng đồng, sự năng động của kinh tế đô thị, sự hấp dẫn của Hà Nội trong mắt bạn bè quốc tế. Vấn đề là chúng ta cần quản lý bằng cách dẫn dắt thay vì chạy theo.

Hà Nội hôm nay đang bước vào một thời kỳ mới, khi đô thị được tổ chức lại theo hướng hiện đại, bền vững, giàu bản sắc theo tinh thần các nghị quyết lớn về văn hóa và phát triển. Đặt trong bối cảnh ấy, việc xử lý phố cà phê đường tàu cũng cần được xem như một cơ hội để đổi mới tư duy quản lý không gian văn hóa.

Chúng ta hoàn toàn có thể biến câu chuyện này thành một cú hích để hình thành khung chính sách cho “không gian văn hóa sáng tạo đô thị”; để xây dựng các thí điểm về an toàn - du lịch - sinh kế cộng đồng; để khuyến khích sự sáng tạo của người dân trong khuôn khổ pháp luật nhưng không bóp nghẹt những giá trị văn hóa tự nhiên của đời sống đô thị.

Bởi vì cuối cùng điều người dân và du khách yêu Hà Nội nhất không phải là những khu phố được quy hoạch hoàn hảo mà là sự sống chân thật của một thành phố. Là những góc nhỏ không giống ai. Là những trải nghiệm có chút bất ngờ. Là sự hài hòa mong manh giữa cũ và mới, giữa trật tự và sáng tạo, giữa an toàn và bản sắc.

Khi tôi nhớ lại khoảnh khắc bạn tôi mỉm cười giữa tiếng tàu rít qua, tôi hiểu rằng Hà Nội có thể mất đi một không gian nhưng không được phép đánh mất tinh thần ấy. Tinh thần của một thành phố biết bảo vệ con người nhưng cũng biết giữ gìn cảm xúc. Tinh thần của một Hà Nội luôn tìm được cách dung hòa giữa phát triển và văn hóa. Tinh thần của một đô thị có khả năng biến những điều nhỏ bé thành một phần của sức hút quốc gia.

Và đó cũng là kỳ vọng lớn nhất của tôi từ sự việc phố cà phê đường tàu, chúng ta không chỉ giải quyết một điểm nóng mà mở ra một cách tiếp cận mới nhân văn hơn, sáng tạo hơn, bền vững hơn đối với các không gian văn hóa trong lòng đô thị. Để mỗi không gian được quản lý đúng, phát triển đúng và quan trọng hơn, giữ được linh hồn của Hà Nội - một thành phố luôn khiến người ta nhớ mãi chỉ sau một khoảnh khắc rất tình cờ, rất đời thường nhưng cũng rất đẹp.