Nữ bồi bàn 30 tuổi thăng tiến thần tốc thành thư ký riêng của Chủ tịch Toyota: Hé lộ những vết nứt chưa từng có bên trong đế chế xe hơi Nhật Bản

“Triều đại” của vị Chủ tịch đời thứ 2 của một đế chế rộng lớn gồm các công ty con và nhà cung ứng – chịu trách nhiệm cho hơn 380.000 việc làm trên toàn cầu – đang bắt đầu có dấu hiệu rạn nứt.

Một ngày đẹp trời tại trường đua dài 4,5 km dưới chân núi Phú Sĩ, tay đua có tên Morizo dừng chiếc GR Corolla đầy màu sắc, chạy hydro lỏng, mở cửa xe và bước xuống. Khuôn mặt ông giấu sau chiếc mũ bảo hiểm phồng to.

Đám đông — phần lớn là những người đã đến đây chỉ để được tận mắt thấy huyền thoại sống này — đồng loạt hò reo. Khi rời khỏi đường đua, Morizo được vây quanh bởi các phóng viên, nhân viên Toyota và đội an ninh, cùng với một nhóm “Race Queens” mặc váy ngắn đồng phục. Ông dừng lại phát nhãn dán có hình biếm họa của chính mình kèm dòng chữ “Tôi yêu ô tô”.

Morizo không phải lúc nào cũng nổi tiếng như thế này — đó thậm chí còn không phải là tên thật của ông. Người đàn ông sau chiếc mũ bảo hiểm ấy là Akio Toyoda, 69 tuổi, cháu trai của người sáng lập hãng xe hơi Toyota – Kiichiro Toyoda – và là người điều hành quyền lực nhất của công ty kể từ năm 2009.

Vài năm trước khi chính thức tiếp quản công ty gia đình, Akio bắt đầu học đua xe dưới sự chỉ dẫn của “tay đua thượng thừa” của Toyota – Hiromu Naruse. Khác với ông nội và cha mình, Akio không học ngành kỹ thuật và từng bị chỉ trích là thiếu kiến thức chuyên môn. Năm 2007, khi Akio vẫn chỉ là phó chủ tịch, Naruse đã thuyết phục ông tham gia giải Nürburgring 24 Giờ – một cuộc đua xe đường dài nổi tiếng diễn ra hằng năm tại Đức.

Cũng vào khoảng thời gian đó, “Morizo” – nửa là linh vật, nửa là vỏ bọc – đã ra đời. Nhân vật này được tạo ra một phần để giúp Akio tránh khỏi những chỉ trích nội bộ rằng việc một lãnh đạo cấp cao đi đua xe có thể không phù hợp hoặc quá nguy hiểm. “Đúng là một chiếc mặt nạ”, một người trong nội bộ Toyota nói. “Nhưng ông ấy cũng biết cách dùng nó… để thúc đẩy những điều mình muốn”.

Một kỹ sư cấp cao của Toyota từng chia sẻ rằng Morizo không phải là “một tay đua giành chiến thắng” mà là “một tay đua tạo ra sản phẩm”, và nói thêm: “Ông ấy có thể giao tiếp với những chiếc xe”.

Mặc dù không hoàn toàn như vậy, nhưng trong 16 năm kể từ khi Akio được bổ nhiệm điều hành Toyota, ông đã nhiều lần cứu công ty khỏi khủng hoảng, từ các đợt triệu hồi xe quy mô lớn, thua lỗ kỷ lục sau khủng hoảng tài chính toàn cầu, đến khủng hoảng chuỗi cung ứng sau trận động đất và sóng thần Tohoku năm 2011.

Gần đây hơn, sự hoài nghi của ông về tốc độ chuyển đổi sang xe điện của ngành ô tô đã trở thành lợi thế, giúp Toyota vững vàng giữ vị trí nhà sản xuất ô tô lớn nhất thế giới tính theo sản lượng. Doanh thu hằng năm của Toyota hiện chiếm khoảng 8% GDP danh nghĩa của Nhật Bản.

VẾT NỨT

Tuy nhiên, “triều đại” của Akio với một đế chế rộng lớn gồm các công ty con và nhà cung ứng – chịu trách nhiệm cho hơn 380.000 việc làm trên toàn cầu – đang bắt đầu có dấu hiệu rạn nứt.
Bài viết này của tờ Financial Times dựa trên phỏng vấn hơn 20 lãnh đạo, cựu lãnh đạo, nhân viên và người quen biết với Akio.

Ngay cả những người ủng hộ trung thành nhất của ông cũng lo ngại rằng vòng hào quang mà ông xây dựng quanh mình đang dẫn đến cảm giác “mặc định có quyền sở hữu” đối với một công ty mà gia tộc Toyoda trên thực tế chỉ nắm giữ chưa tới 2% cổ phần. Họ cho rằng ông bị bao quanh bởi những người trung thành tuyệt đối, và đặc biệt lo lắng về ảnh hưởng của một nữ nhân viên trẻ tuổi.

Ngay cả các cổ đông của Toyota – vốn nổi tiếng kín tiếng – cũng đã bắt đầu lên tiếng lo ngại về vấn đề quản trị, điều từng là không thể tưởng tượng được. Họ cho rằng Toyota đã quá chậm trễ trong việc cải thiện quản trị doanh nghiệp, đúng vào lúc phải đối mặt với sự trỗi dậy của xe điện Trung Quốc và căng thẳng thương mại toàn cầu leo thang.

Một cách kỳ lạ, những lo ngại về vai trò lãnh đạo của Akio cũng lan sang công chúng qua một loạt tiểu thuyết bán chạy có nhiều điểm tương đồng với tiểu sử của ông.

Toyota đã từ chối yêu cầu phỏng vấn Akio cho bài viết này. Tuy nhiên, công ty cho biết dưới sự lãnh đạo của ông, giá cổ phiếu của Toyota đã gần như tăng gấp đôi trong 5 năm qua. Công ty cũng đã trở thành một “tổ chức linh hoạt, ra quyết định nhanh” và đang ở “vị thế cạnh tranh rất vững vàng” để đối mặt với “cuộc chuyển mình của ngành ô tô diễn ra một thế kỷ chỉ một lần”.

Toyota nói thêm: “Akio Toyoda được công nhận rộng rãi là một trong những nhà công nghiệp được kính trọng nhất thế giới và đã dẫn dắt Toyota vượt qua một giai đoạn tăng trưởng chưa từng có”.

Tại sự kiện đua xe dưới chân núi Phú Sĩ, Akio đã giới thiệu chiếc xe chạy bằng nhiên liệu thay thế của mình. Đó là phong cách “Morizo” điển hình – hòa quyện giữa bản ngã thay thế và chiến lược thực tế của công ty.

Ngay từ thời thơ ấu, một sự cô đơn nhất định đã gắn liền với cuộc đời Akio Toyoda. Là con cháu của gia đình đứng sau tập đoàn nổi tiếng nhất Nhật Bản, ông được hưởng nhiều đặc quyền – nhưng đồng thời cũng thường xuyên cảm thấy bị cô lập. Akio luôn mang trong mình niềm kính trọng sâu sắc với ông nội mình, Kiichiro Toyoda, người mất khi mới 57 tuổi – vài năm trước khi Akio chào đời.

Chính Kiichiro là người có tầm nhìn xa, đã chuyển hướng công ty dệt vải của gia đình thành một hãng sản xuất ô tô đúng nghĩa. Dù không kịp chứng kiến, ông là người đặt nền móng để Toyota cho ra đời mẫu Toyopet Crown vào năm 1955 – chiếc xe du lịch đầu tiên do Nhật Bản sản xuất và cũng là chiếc xe Nhật đầu tiên xuất khẩu sang Mỹ. Khi Akio tròn 57 tuổi, ông đã hành hương đến mộ ông nội và hứa sẽ hiện thực hóa thế giới mà Kiichiro từng hình dung. “Xin hãy sử dụng con để hoàn thành ước mơ của ông,” Akio nói trong một video được đăng trên mạng nội bộ của Toyota.

Akio từng theo học chương trình MBA tại Babson College, Massachusetts, nơi ông lần đầu tiên được trải nghiệm cuộc sống “như một người bình thường” vì không ai nhận ra danh tính của ông – theo một cuốn sách bán tự truyện được Toyota chấp thuận. Sau đó, ông làm việc vài năm tại ngân hàng đầu tư AG Becker và công ty tư vấn Booz Allen Hamilton. Khi chính thức gia nhập Toyota vào năm 1984, cha của ông – khi đó là chủ tịch công ty – nói thẳng rằng sẽ chẳng ai muốn làm cấp dưới của ông cả. Quả đúng như vậy, nhiều nhân viên khi ấy đã chọn cách... lánh xa Akio.

Cuộc đời tôi luôn xoay quanh câu hỏi: Liệu tôi có phải là người mà Toyota thực sự cần hay không?

Chủ tịch Toyota - Akio Toyoda

Gia đình Toyoda từng là cổ đông lớn của Toyota khi công ty được thành lập năm 1937. Qua thời gian, tỷ lệ sở hữu cổ phần giảm dần, nhưng ảnh hưởng của họ với chiến lược và định hướng công ty thì không.

Ngay cả khi Toyota được điều hành bởi những CEO “người ngoài” nổi tiếng – một số từng mâu thuẫn trực tiếp với gia tộc – thì đường lối của công ty vẫn được định hình phần lớn bởi các thành viên còn sống của nhà Toyoda.

Hiện nay, Akio chỉ sở hữu trực tiếp 0,18% cổ phần, trị giá khoảng 550 triệu USD. Ông cũng đang đầu tư tiền cá nhân để tham gia thương vụ mua lại trị giá 33 tỷ USD của Toyota Industries – một công ty con quan trọng.

Toyota khẳng định công ty “không bị ảnh hưởng quá mức bởi gia đình Toyoda”. Nếu các thành viên gia đình chọn gia nhập công ty, họ sẽ phải trải qua quy trình tuyển dụng như bất kỳ ai khác.

Về sau, những người làm việc với Akio cho biết ông dần trở nên cởi mở hơn. Ông có thể được thấy ăn trưa cùng đồng nghiệp tại căng tin công ty. Akio nhanh chóng thăng tiến và gia nhập ban điều hành ở tuổi 44 vào năm 2000.

Chín năm sau, ông trở thành chủ tịch – đúng vào thời điểm khủng hoảng kinh tế toàn cầu kéo Toyota vào khoản lỗ 4,4 tỷ USD, lần đầu tiên công ty bị lỗ kể từ năm 1950.

Từ năm 2009 đến 2011, hơn 10 triệu xe Toyota trên toàn thế giới buộc phải triệu hồi do lỗi chân ga bị kẹt và thiết kế thảm sàn khiến bàn đạp ga bị mắc kẹt. Vụ việc làm dấy lên làn sóng phản đối, đặc biệt tại Mỹ, liên quan đến độ an toàn của xe Toyota và việc tuân thủ quy định.

Cuộc khủng hoảng buộc Akio phải rời khỏi vùng an toàn của mình.

Bị triệu tập ra điều trần trước Quốc hội Mỹ, ông thừa nhận rằng dưới thời các lãnh đạo tiền nhiệm, Toyota đã “ưu tiên tăng trưởng hơn là tốc độ phát triển con người và tổ chức.” Lâu lâu ngẩng lên khỏi bản ghi chú chuẩn bị sẵn, Akio nói ra một câu mà đến nay nhiều nhân viên vẫn nhớ: “Tôi là cháu nội của người sáng lập, và tất cả các xe Toyota đều mang tên tôi. Với tôi, khi xe bị tổn hại, cũng như chính tôi bị tổn hại vậy”.

Đi giữa ranh giới mong manh giữa khiêm tốn và tự tin, Akio đã chấp nhận vai trò biểu tượng của Toyota và trách nhiệm kế thừa di sản gia đình. Trong một video nội bộ nhiều năm sau đó, ông nói:

“Cuộc đời tôi luôn xoay quanh câu hỏi: Liệu tôi có phải là người mà Toyota thực sự cần hay không? Nhưng lần đầu tiên, tôi cảm thấy mình có thể đóng góp cho Toyota – và có thể đây chính là lý do tôi tồn tại từ đầu. Nếu tôi có thể bảo vệ công ty bằng chính mạng sống của mình, thì chẳng điều gì có thể khiến tôi hạnh phúc hơn thế”.

BẤT THƯỜNG

Để phản bác tư duy mở rộng dưới thời lãnh đạo trước, Akio đã đóng băng việc xây nhà máy mới trong ba năm và thúc đẩy kỹ sư thiết kế ra những chiếc xe hấp dẫn hơn – mà chính ông tự mình lái thử. Những người từng làm việc cùng Akio nhận xét rằng sự chú ý đến chi tiết sản phẩm và hiểu biết về thị trường địa phương của ông là "phi thường".

Ông cũng rất tâm đắc với triết lý quản trị dài hạn của Hiroshi Tsukakoshi, cựu chủ tịch 88 tuổi của Ina Food Industries – một huyền thoại tại Nhật, người đã dẫn dắt công ty sản xuất thạch rau câu Agar đạt tăng trưởng lợi nhuận và doanh thu liên tục trong 48 năm.

Khi Toyota đạt kỷ lục về lợi nhuận và doanh số trong năm tài chính 2013, Akio đã viện dẫn tư tưởng của vị cố vấn già này và lên án tư duy ngắn hạn:

“Điều quan trọng là những kết quả này không đến từ may mắn, mà là kết quả của sự phát triển bền vững”, Akio chia sẻ trong một cuộc phỏng vấn chung với Tsukakoshi đăng trên một tạp chí Nhật vào đầu năm 2015.

Tsukakoshi, người từng cố vấn cho nhiều lãnh đạo tại Toyota và các công ty con, nhận định:

“Akio đã thành công trong việc thay đổi không khí công ty. Cậu ấy biết cách quan tâm đến mọi người. Cậu ấy thực sự yêu quý nhân viên”.

Nhưng những năm sau giai đoạn phục hồi, những thay đổi trong cách lãnh đạo của Akio bắt đầu bộc lộ rõ.

Khoảng năm 2016, một số người thân cận với Akio được thăng chức, trong khi những người lên tiếng phản biện thì bị gạt ra ngoài.

Một ví dụ gây tranh cãi là việc Toyota bổ nhiệm lại Koji Kobayashi – khi ấy 76 tuổi – người từng bị đẩy sang công ty con dưới thời ban lãnh đạo trước. Kobayashi đã giành được lòng tin của Akio từ thời còn làm sếp trực tiếp của ông, khi đối xử với Akio như một “nhân viên bình thường”, theo một nguồn tin thân cận.

Đầu năm 2018, Kobayashi được bổ nhiệm làm giám đốc tài chính (CFO) – gây chấn động nội bộ vì ông thay thế Osamu Nagata, một lãnh đạo được kính trọng mới chỉ nhậm chức... 9 tháng trước đó.

Nagata từng đóng vai trò trọng yếu trong việc khắc phục khủng hoảng sau khi Akio lên làm chủ tịch, đặc biệt là tái thiết luồng báo cáo giữa các khu vực và trụ sở chính – yếu tố bị cho là khiến quá trình xử lý khủng hoảng triệu hồi xe bị trì trệ.

Không rõ lý do Nagata bị thay thế, nhưng nhiều người cho rằng thời điểm đó đánh dấu bước ngoặt trong phong cách lãnh đạo của Akio. (Kobayashi hiện không còn là CFO, nhưng vẫn giữ vai trò cố vấn cho Akio).

Toyota thì cho biết việc các giám đốc chuyển sang công ty con hoặc rời đi rồi quay lại là điều không bất thường. Công ty khẳng định các bổ nhiệm được thực hiện theo nguyên tắc “người phù hợp cho công việc phù hợp”, giúp Toyota duy trì vị thế cạnh tranh. Còn về trường hợp của Nagata, Toyota nói kỹ năng và kinh nghiệm của ông cần thiết cho việc củng cố công ty con Toyota Motor Kyushu.

Một số người trong nội bộ Toyota cho rằng việc tiếp cận trực tiếp với Akio ngày càng trở nên khó khăn.

Một người từng tham gia dự án của Toyota tại châu Âu cho biết: Khi Akio hành xử theo cách độc đoán, nhân viên cấp dưới thường bắt chước theo. Nhiều người cho rằng những thay đổi trong cách lãnh đạo là nguyên nhân khiến các nhân sự cấp cao ở các phòng ban quan trọng như tài chính, nhân sự và kế toán rời đi. Đây là điều đặc biệt đáng chú ý tại một công ty như Toyota – nơi mà cam kết giữ việc làm trọn đời vẫn được coi là giá trị cốt lõi.

Ví dụ, sau khi Toyota ra mắt nền tảng truyền thông nội bộ “Toyota Times” vào đầu năm 2019, và bắt đầu dùng nó để đưa ra các thông báo lớn thay vì làm việc với truyền thông truyền thống, nhiều nhân viên truyền thông kỳ cựu đã rời công ty.

Một cựu lãnh đạo khác nhận định: “Toyota không còn là một công ty Nhật Bản thông thường… Nó là một tổ chức công, và cần giữ sự khiêm nhường”. Toyota thì nói rằng Toyota Times là công cụ truyền thông hoàn toàn bình thường, và các nhân sự rời đi chủ yếu do ảnh hưởng của đại dịch.

Trong số các đợt điều chuyển nhân sự gây lo ngại nội bộ, không ai được bàn tán nhiều hơn một nhân viên nữ khoảng hơn 30 tuổi tại Toyota.

Ayumi (tên đã được thay đổi trong bài viết) bắt đầu làm việc với tư cách là nhân viên tổ chức sự kiện tại các triển lãm xe ở trường đua Suzuka và những sự kiện gần trụ sở Toyota ở Nagoya.

Cô gặp Akio khoảng một thập kỷ trước, khi làm phục vụ tại một nhà hàng cao cấp nơi giới lãnh đạo Toyota, các giám đốc bán hàng và khách hàng thường lui tới.

Chỉ trong vài năm, Ayumi trở thành nhân viên chính thức của Toyota và được bổ nhiệm làm “quản lý” của Akio – một chức danh khá bất thường, gần giống như thư ký riêng.

Năm người nói với Financial Times rằng Ayumi thường xuyên xuất hiện bên cạnh Akio trong công việc. Từ 2018–2019, cô tháp tùng ông trong nhiều chuyến công tác, bao gồm các buổi họp với đại lý tại Mỹ, bay bằng chuyên cơ của Toyota – theo lời hai người có hiểu biết trực tiếp về vụ việc.

Năm 2021, Ayumi cũng tham dự đám cưới con trai của Akio với tư cách một trong các thư ký – sự xuất hiện này khiến không ít khách mời ngạc nhiên.

Theo nhiều nhân viên, có mối lo rằng Ayumi đang tích lũy ảnh hưởng trong nội bộ Toyota.

Với một công ty danh giá như Toyota – nơi thu hút nhân tài từ các đại học hàng đầu Nhật Bản – việc một người như cô trở thành nhân viên chính thức giữa chừng, lại giữ vị trí hỗ trợ Chủ tịch, là điều vô cùng hiếm gặp.

Toyota phản bác mạnh mẽ ý kiến cho rằng có điều gì bất thường trong trường hợp của Ayumi.
Công ty cho biết cô làm việc tại văn phòng Chủ tịch và phụ trách lịch trình, hậu cần – do đó, hoàn toàn bình thường khi cô tháp tùng Akio trong các chuyến công tác nước ngoài cùng với những người khác trong nhóm.

Toyota nhấn mạnh rằng Ayumi không giữ vị trí quản lý.

“Có rất nhiều nhân viên tại Toyota Motor đến từ những nền tảng đa dạng – và chúng tôi xem đây là một điều đáng tự hào”.

Về việc Ayumi tham dự đám cưới con trai Akio, Toyota nói rằng sự kiện này có khoảng 1.000 khách, trong đó có nhiều người thuộc nhóm hỗ trợ Chủ tịch.

“Không có gì bất thường hay đáng ngạc nhiên về sự hiện diện của cô ấy”. Toyota cho biết thêm Ayumi đã được luân chuyển sang vị trí khác “theo quy trình điều chuyển nội bộ thông thường”.

Với vai trò Chủ tịch, Akio hiện vẫn nắm quyền kiểm soát nhiều khía cạnh then chốt của Toyota, bao gồm các phiên họp đánh giá sản phẩm trong vai trò “tay lái thượng thừa” (master driver). Những lời ông từng chia sẻ với nhân viên cho thấy ông vẫn tin rằng mình là người phù hợp nhất để điều hành công ty.

“Khi bạn đã làm đúng rất nhiều điều trong suốt một thời gian dài, tại một công ty mang chính tên của mình”, một lãnh đạo cấp cao lâu năm nói, “thì việc bắt đầu tin rằng mình không thể sai là điều rất dễ hiểu”.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, một loạt bê bối liên quan đến gian lận kiểm định và dữ liệu khí thải tại các công ty con đã làm lung lay khẩu hiệu lâu năm của Akio về việc xây dựng “những chiếc xe ngày càng tốt hơn”.

Các vụ việc không chỉ giới hạn trong lãnh thổ Nhật Bản. Tại Mỹ, Hino Motors, công ty con chuyên sản xuất xe tải, đã bị phạt 1,6 tỷ USD vì gian lận khí thải liên quan đến 105.000 động cơ diesel từ năm 2010 đến 2022.

Hội đồng quản trị 10 người của Toyota hiện cũng bao gồm ba giám đốc không điều hành từng hoặc đang có quan hệ kinh doanh với Toyota, những người bị tổ chức tư vấn cổ đông ISS xếp loại là không hoàn toàn độc lập.

Tỷ lệ ủng hộ Akio trong các kỳ đại hội cổ đông thường niên đã giảm mạnh, từ 96% còn 72% chỉ trong vòng hai năm qua – điều từng được xem là không thể xảy ra, xét đến việc phần lớn cổ đông của Toyota là các tổ chức tài chính trong nước và công ty con vốn ít khi thách thức ban lãnh đạo.

Tháng 2 năm nay, Toyota dường như đã thừa nhận cần cải thiện quản trị doanh nghiệp khi đề xuất một loạt thay đổi với hội đồng quản trị. Theo đề xuất mới, số giám đốc độc lập sẽ được nâng lên chiếm một nửa, và một ủy ban kiểm toán và giám sát mới cũng sẽ được thành lập, chủ yếu gồm các giám đốc không điều hành.

“Không có bằng chứng nào cho thấy quản trị doanh nghiệp đang hoạt động không hiệu quả”, Toyota phản bác, và cho biết các giám đốc độc lập hiện tại vẫn đáp ứng tiêu chí do các sàn giao dịch chứng khoán đặt ra.

Cổ đông sẽ bỏ phiếu về những thay đổi này trong kỳ đại hội sắp tới trong tháng này. Như mọi năm, họ cũng sẽ được khảo sát về mức độ ủng hộ đối với Chủ tịch Akio, và tỷ lệ này được kỳ vọng sẽ tăng trở lại.

Christopher Reynolds, người dự kiến sẽ gia nhập hội đồng quản trị nếu được cổ đông thông qua, cho rằng thành tích tài chính vững mạnh của Toyota chính là minh chứng cho hiệu quả quản trị hiện tại.

Miyazaki – Giám đốc tài chính – cho rằng hệ thống mới sẽ cho phép tất cả thành viên hội đồng, bao gồm cả kiểm toán viên, cùng thảo luận về tương lai của Toyota như ‘một đội ngũ thống nhất’.

“Ngành ô tô không thể chỉ có một người hùng”, ông nói. “Ai cũng là lãnh đạo. Chúng tôi cảm thấy rằng tất cả phải nỗ lực để giữ được vị thế hiện tại”.

Nhưng với Akio, có lẽ chỉ có một người mà sự công nhận thực sự quan trọng. Vào ngày cuối cùng làm CEO vào tháng 3/2023, Akio đưa một phóng viên của Toyota Times đến thăm ngôi nhà thời thơ ấu của mình ở Nagoya. Trên tường treo một bức chân dung.

“Đây là người duy nhất tôi muốn được khen ngợi”, Akio nói, giọng run run. “Rằng ông ấy cảm thấy tự hào vì có một đứa cháu như tôi”.

Theo: Financial Times