Những kẻ lừa đảo 'thao túng tâm lý' nạn nhân như thế nào?

Ba ngày trước, con trai út tên Thành Đạt, 19 tuổi, nhận cuộc gọi từ một người xưng là "công an Hà Nội", thông báo cậu liên quan đến đường dây rửa tiền xuyên quốc gia.

Giọng "anh công an" rất nghiêm nghị, đọc rành rọt mọi thông tin cá nhân của Đạt. Sau đó, hình ảnh công văn điều tra và ảnh tang vật và cả một nhóm người bị tạm giam cùng với "lệnh bắt giữ" khiến cậu bủn rủn tay chân.

"Chúng bảo nếu em nói với ai, kể cả với người nhà sẽ bị bắt ngay để không làm lộ quá trình điều tra. Lúc đó em hoảng loạn, không nghĩ được gì", Đạt kể. Khi cậu cố gắng thanh minh, đối tượng trấn an: "Chúng tôi tin em vô tội, nhưng phải chứng minh điều đó". Kẻ lừa đảo nói Đạt phải chuyển 600 triệu đồng cho "cơ quan điều tra", sẽ hoàn trả sau hai, ba ngày.

Khi Đạt nói không có tiền, chúng tấn công vào điểm yếu "nếu bố mẹ biết chuyện này sẽ lo lắng, hoảng loạn và khiến sự việc rắc rối thêm". Một kịch bản được đưa ra: "Hãy nói được học bổng du học, cần 600 triệu để chứng minh tài chính".

Thanh niên 19 tuổi nghe theo.

Nghe con trai báo tin được học bổng du học, vợ chồng anh Toản tin tuyệt đối. Trong ba ngày, họ vay mượn đủ 600 triệu đồng, chuyển hết cho Đạt.

Nam sinh được hướng dẫn rút tiền mặt, mang đến một quán cà phê giao cho "điều tra viên". Việc trao tiền trực tiếp, không phải nhấp vào đường link, hay nhập mã OTP, khiến Đạt tin hơn.

Ba ngày trôi qua vẫn không thấy tiền về, số điện thoại của "điều tra viên" không thể liên lạc được. Lúc này Đạt mới bừng tỉnh.

"Mẹ ơi, con bị lừa rồi", nam sinh khóc nức nở qua điện thoại, thú nhận với mẹ trong buổi sáng giữa tháng 5/2025.

Lừa đảo trực tuyến tại Việt Nam đang bùng nổ với quy mô và thủ đoạn ngày càng tinh vi, gây ra thiệt hại nghiêm trọng. Năm 2024, người Việt mất gần 19.000 tỷ đồng vì các cú lừa online, theo báo cáo của Hiệp hội An ninh mạng quốc gia.

Cổng cảnh báo an toàn thông tin thuộc Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) cũng ghi nhận hơn 22.000 phản ánh trong 9 tháng đầu năm 2024, trong đó 80% liên quan lừa đảo tài chính.

Nhưng con số này, theo các chuyên gia, chỉ là phần nổi của tảng băng.

"Rất nhiều người không báo cáo vì xấu hổ, sợ bị đánh giá, chấp nhận mất tiền và nghĩ đó là một khoản 'học phí' cho sự thiếu hiểu biết", tiến sĩ Bùi Thị Liên, chuyên gia Tâm lý học tội phạm, Học viện An ninh nhân dân, nói.

Lừa đảo online đã trở thành một ngành công nghiệp ngầm, có tổ chức, nhân công, có những người nghiên cứu các quy luật tâm lý, xã hội, liên tục cập nhật xu hướng, chính sách mới để sáng tạo kịch bản lừa đảo.

Nhiều người thắc mắc "Vì sao những kịch bản lừa đảo nghe quá vô lý mà nạn nhân vẫn răm rắp làm theo?". Ẩn sau mỗi vụ lừa là cả một chuỗi những hành vi thao túng tâm lý (psychological manipulation) được dàn dựng công phu mà các đối tượng giăng bẫy săn mồi, chuyên gia tâm lý học tội phạm đưa ra nhận định.

Theo tiến sĩ Liên, có 5 điểm yếu tâm lý phổ biến mà các thủ phạm thường khai thác. Đầu tiên, chúng đánh vào nỗi sợ hãi.

Hầu hết đều sợ bị vướng vào lao lý, sợ làm cha mẹ buồn, sợ mất thể diện, mất tiền. Một cú điện thoại xưng là công an, một lệnh bắt có dấu đỏ, vài bức ảnh đồng phạm bị tạm giam đã có thể khiến người ở đầu dây bên kia mất kiểm soát.

Tiếp theo, những kẻ lừa đảo sẽ đánh vào cảm giác tội lỗi. "Ai cũng biết quy định này, sao chị lại không?", "Kiến thức pháp luật của anh/chị như thế à?". Những câu nói có tính thao túng này khiến nạn nhân hoang mang, rối trí vì cảm thấy mình yếu kém, từ đó dễ bị dẫn dụ.

Trong một số trường hợp, chúng đánh vào tâm lý khát khao được quan tâm, chia sẻ của mỗi người. Bằng những lời thủ thỉ, săn sóc như thể bạn là người đặc biệt, các đối tượng sẽ tạo ra một điểm tựa tâm lý vô hình khiến các nạn nhân tin tưởng và phụ thuộc. Một vài ngày nhắn tin quan tâm, rồi đưa ra một cơ hội đầu tư sinh lời. Những người đang cô đơn cứ tưởng đây là tình yêu đích thực nhưng thực tế là cái bẫy được giăng sẵn.

Chúng lợi dụng điểm yếu của con người trong các tình huống khẩn cấp. Bằng cách dựng nên những tình huống như con bị tai nạn, bố đang cấp cứu, tài khoản sắp bị khóa các đối tượng đưa ra những lựa chọn buộc nạn nhân phải hành động ngay lập tức. Việc tạo cảm giác khẩn cấp, với các câu nói dẫn dắt có chủ đích khiến nạn nhân không có thời gian suy nghĩ, mất khả năng tỉnh táo, phòng bị.

Và cuối cùng, chúng đánh vào lòng tham. Qua vài lần thành công đầu tiên mang lại lợi nhuận nhỏ, chúng xây dựng lòng tin, kích thích lòng tham. Mỗi lần đầu tư sau đó sẽ lớn hơn, tham vọng thu hồi số tiền đã mất cũng mạnh hơn và nạn nhân chỉ dừng lại khi không còn vay mượn được ai nữa.

Tiến sĩ, luật sư Đặng Văn Cường, Trưởng Văn phòng Luật sư Chính pháp, Đoàn Luật sư TP Hà Nội cho biết gần như tuần nào cũng tiếp nhận những vụ bị lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên mạng. Không ít nạn nhân là người có trình độ học thức, địa vị xã hội.

Một số nạn nhân thậm chí mù quáng bào chữa cho kẻ lừa đảo, bất chấp cảnh báo từ người thân. Đầu tháng 6/2025, gia đình anh Thanh Bình, ở Hà Nội phát hiện em gái vay mượn khắp nơi. Khi hỏi ra, cô đã chuyển cho bạn trai qua mạng gần 300 triệu đồng.

"Em tôi ly thân đã lâu. Tháng 4 nó nhập viện, nằm một mình nên bắt đầu nhắn tin với mấy người lạ trên mạng", anh kể. Từ vài tin nhắn an ủi, mối quan hệ nhanh chóng chuyển sang những lời yêu đương, hứa hẹn, hợp tác đầu tư.

Mặc dù cho gia đình khuyên nhủ, thậm chí bị kẻ lừa đảo chặn số, em gái anh vẫn nhắn tin yêu đương với thủ phạm. "Khi tôi hỏi: "Giờ chồng ly hôn, giành quyền nuôi con thì sao?". Nó vẫn ngu muội trả lời: "Anh ấy (kẻ lừa đảo) hứa tháng sau sẽ về đón em'", anh Bình kể.

Các kịch bản lừa đảo ngày càng tinh vi, phức tạp và biến thiên khôn lường, dù vậy, theo tiến sĩ Liên, quá trình thao túng nạn nhân thường qua bốn bước chính.

Đầu tiên, cung cấp thông tin gây sốc khiến nạn nhân sợ hãi, kèm theo thông tin cá nhân và giấy tờ pháp lý để thu phục lòng tin. Thứ hai, cô lập bằng cách cấm chia sẻ thông tin. Thứ ba, gieo lo sợ cực độ, khiến nạn nhân tự thêu dệt kịch bản xấu nhất. Và cuối cùng, ra bệnh điều khiển hành vi, lấy tiền và biến mất.

Hậu quả không chỉ là mất tiền. Nhiều nạn nhân suy sụp tinh thần, mất kiểm soát hành vi, thậm chí vi phạm pháp luật, tự tử.

Luật sư Cường nhấn mạnh vai trò của các nhà mạng, nền tảng số và đơn vị trung gian thanh toán; sự tham gia các chuyên tâm lý, xã hội để nghiên cứu về loại tội phạm này và đi trước chúng một bước. Đặc biệt, rất cần thiết người dân báo cáo sự việc để các cơ quan chức năng có cơ sở phát hiện và xử lý.

Với người dân, không ai có thể nói chắc mình không là nạn nhân. Vì vậy, phải cập nhật kiến thức công nghệ, hiểu biết pháp luật, theo dõi các thủ đoạn lừa đảo mới qua nguồn tin chính thống. Tuyệt đối không tin vào món hời, không cung cấp thông tin cá nhân, tài khoản, mã OTP hay mật khẩu. Khi đã mất tiền, không nghe theo lời mời lấy lại.

Trên thực tế, cùng một kịch bản nhưng có người bị lừa, có người không.

Tiến sĩ Liên cho biết sau quá trình giăng bẫy, các đối tượng lừa đảo sẽ nhìn ra những dấu hiệu cho thấy "con mồi" đang có xu hướng đi tiếp hay không, ví dụ tỏ ra quan tâm, sốt ruột, lo lắng hoặc giọng nói bộc lộ sự sợ hãi, thiếu ổn định.

Người bị lừa thường có tâm lý yếu, nhẹ dạ, cả tin, thương người hoặc thiếu hiểu biết. Khi bị cuốn vào cuộc trò chuyện, thủ phạm sẽ sử dụng một số kỹ thuật trong tâm lý, ví dụ đưa ra các lựa chọn có tính định hướng cao khiến nạn nhân buộc phải chọn, giọng nói cứng rắn, thể hiện uy quyền, đe dọa, mệnh lệnh đưa ra quyết liệt, gấp gáp, phủ đầu. Dần dần, cuộc gọi điện như gọng kìm siết chặt, điều khiển nạn nhân hành động theo mệnh lệnh mà không có sự phản ứng hoặc không dám phản ứng.

"Vì thế, nếu gặp phải tình huống không liên quan hay có dấu hiệu đáng ngờ, người dân tốt nhất không tương tác. Nói thêm sẽ có nguy cơ bị lộ điểm yếu", tiến sĩ Liên nói. "Hơn nữa, nguyên tắc đầu tiên trong thời đại số là phải biết trì hoãn, không đưa ra quyết định vội vàng".

Gần một tháng nay, vợ chồng anh Toản lao đao vì khoản nợ 300 triệu đồng. Mùa mưa bão sắp đến, công việc thợ xây sẽ ít, gánh nặng trả nợ càng chồng chất.

"Con dại cái mang, giờ cả nhà phải cùng nhau gồng gánh", người cha chua xót nói.

Quỳnh Dương