Nhớ Tả quân Lê Văn Duyệt, nhớ tuồng San Hậu

Nhân 193 năm ngày mất của Đức thượng công Tả quân Lê Văn Duyệt, sách Tả quân Lê phát hành cùng tuồng San Hậu với những hồi ức đẹp đẽ của Sài Gòn - Gia Định cứ thế đong đầy.

Nhân dịp này, Nhà hát nghệ thuật hát bội TP.HCM cũng diễn lại các đoạn trích trong tuồng San Hậu tại lăng Tả quân Lê Văn Duyệt ở phường Gia Định, TP.HCM.

Tả quân Lê Văn Duyệt yêu tuồng San Hậu

Quyển sách Tả quân Lê và tuồng San Hậu nằm trong hàng loạt tác phẩm của học giả Vương Hồng Sển mà NXB Trẻ đã ký hợp đồng mua tác quyền với gia đình từ tháng 8-2024.

Sách vừa mang chất hồi ký, vừa là những tư liệu sưu tầm và nghiên cứu lịch sử của cụ Vương Hồng Sển, được ông viết năm 1994 khi đã 93 tuổi, tập trung vào những câu chuyện về đức ông Lê Văn Duyệt, loạn Lê Văn Khôi và gốc tích của tuồng San Hậu.

Nhiều tư liệu đã khẳng định rằng Lê Văn Duyệt chính là người đã đưa hát bội vào miền Nam, bởi ông cực kỳ mê hát bội và một trong những tuồng tích ông mê chính là San Hậu. 

Ghi chép của Vương Hồng Sển để lại nhấn mạnh Lê Văn Duyệt khi rảnh rỗi thì đá gà hoặc xem hát bội. Ông đã làm rạp hát bội ra sao, nuôi và bổ nhiệm các thầy đồ lỡ vận làm thầy tuồng. Ông sắm hẳn một ban hát, chọn toàn nghệ sĩ điêu luyện nhưng không có nữ, bởi vậy trong các tuồng vai đào sẽ do kép thủ diễn.

Trong cuộc đời nghiên cứu của mình, học giả Vương Hồng Sển thu thập được rất nhiều nguồn tư liệu quý, vì vậy với Tả quân Lê và tuồng San Hậu, khán giả có lẽ sẽ thấy thú vị với cách ông đặt vấn đề và bàn luận.

Nội chuyện gốc tích của tuồng San Hậu cũng là câu chuyện gây nhiều tranh cãi ở giới chuyên môn. Ông Sển có nhắc đến ba bản San Hậu ở Bình Định, Huế và Sài Gòn, từ đó ông phân tích để làm sáng tỏ đặc trưng của mỗi vùng miền với nghệ thuật tuồng.

Ở bản Sài Gòn, ông đưa ra suy đoán về việc tuồng này do Phó vệ úy Lê Văn Khôi, con nuôi ông Lê Văn Duyệt, viết với nhiều ẩn ý. Trong đó có hình ảnh Phàn Định Công trấn thành San Hậu, làm người ta liên tưởng đến ông Lê Văn Duyệt trấn thành Gia Định.

Tuy nhiên, tác giả cũng có lưu ý rằng: "Chúng tôi có thể nghe lầm mà gốc tích tuồng như vậy cũng có thể đúng. Nhờ quí độc giả giúp thêm ý kiến...". Ông có nhắc thêm những người được xem là tác giả của San Hậu như văn sĩ Tần Kinh, tác giả Đào Tấn..., tuy nhiên ông thừa nhận mình không dám nói đúng hay sai vì không đủ tài liệu.

San Hậu, coi hoài không chán

Khán giả mê hát bội và cải lương tuồng cổ có lẽ không thể không biết đến tuồng San Hậu. Tuồng này được cho là ra đời vào nửa cuối thế kỷ 18. Vậy mà cho đến nay, không mùa lễ Kỳ yên nào mà các đoàn hát bội và cải lương tuồng cổ không hát tuồng San Hậu.

Nghệ sĩ Hữu Danh của Nhà hát nghệ thuật hát bội TP.HCM chia sẻ với Tuổi Trẻ rằng các đoàn hát ba miền Bắc - Trung - Nam khi hát San Hậu thường giới thiệu bản gốc là của cụ Đào Tấn. 

Từ bản gốc đó mà các tác giả sau này có thể chỉnh lý cho phù hợp tính chất của đoàn hoặc theo góc nhìn, quan điểm của mình.

Như nhà hát của ông vẫn sử dụng kịch bản của cụ Đào Tấn, được nghệ sĩ Đinh Bằng Phi chỉnh lý. San Hậu có ba hồi, ngày xưa thời hát bội còn thịnh mỗi đêm sẽ hát một hồi, như vậy để hát trọn tuồng San Hậu phải mất tới ba đêm. 

Tuy nhiên sau này các đoàn đã lược bớt, hồi 1 vì khá lê thê nên thường bị bỏ chỉ còn hồi 2 và 3. Đến hiện tại hồi 2 và 3 cũng được gom vô một đêm diễn kéo dài gần 3 tiếng.

Ông Danh nói: "Đoạn trích được diễn nhiều nhất là Tạ Ôn Đình chém Tá. Đây là đoạn tập trung tinh hoa của hát bội, không chỉ khán giả Việt Nam mà khách Tây cũng rất mê. 

Lúc Khương Linh Tá bị chém, có một chiếc khăn đỏ được hất qua đầu diễn viên thể hiện cảnh mất đầu, máu tuôn ra. Diễn đoạn này, nghệ sĩ phải dùng nhiều trình thức vũ đạo khó, ước lệ để tạo sự hồi hộp, rưng rưng cảm xúc trong lòng khán giả, bộc lộ khí tiết của một trung thần".

Có thể nói khán giả mộ điệu gần như thuộc làu San Hậu, nhưng họ vẫn coi hoài không chán. Không chỉ ở hát bội mà gần đây nhiều đoàn cải lương vẫn dàn dựng lại San Hậu theo kiểu chỉnh lý hoặc viết mới như vở Đường về thành San Hậu, vở San Hậu bản dựng mới của đạo diễn trẻ Quỳnh Anh.

Các nghệ sĩ tên tuổi như Kim Tử Long, Tú Sương, Trinh Trinh, Võ Minh Lâm... khi đi hát chầu vẫn thường xuyên diễn lại những đoạn trích của tuồng San Hậu. 

Tuồng này không chỉ hay về văn chương, ý nghĩa, đề cao phẩm chất tốt đẹp của con người khi đối diện với các thế lực đen tối mà còn là nơi để nghệ sĩ phát huy tài năng bởi có nhiều lớp diễn khó, đòi hỏi nội lực rất lớn của người nghệ sĩ trong việc phối hợp hài hòa ca diễn, vũ đạo để chinh phục khán giả.