Nhà thờ đổ Hải Lý độc nhất vô nhị ở Việt Nam

Nhà thờ đổ Hải Lý nằm trên bãi biển xã Hải Tiến, tỉnh Ninh Bình (xã Hải Lý, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định cũ) là chứng tích duy nhất ở Việt Nam và hiếm gặp trên thế giới, cần được giữ gìn, bảo vệ và khai thác nhằm nghiên cứu khoa học, giáo dục về bảo vệ môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu.

Chứng tích nhà thờ đổ Hải Lý là dấu tích của nhà thờ Trái Tim Chúa, hình thành cùng với làng chài Xương Điền thuộc xã Hải Tiến, tỉnh Ninh Bình (trước 1.7.2025 là xã Hải Lý, huyện Hải Hậu, Nam Định).

Đây là vùng đất nằm ở giữa 2 làng Doanh Châu và Văn Lý, là kết quả của công cuộc quai đê lấn biển từ những năm đầu thế kỷ XVIII, ban đầu được người dân gọi là "Cồn Cát Bể", sau hình thành làng chài Xương Điền. 

Đến năm 1920, xã Xương Điền được thành lập thuộc Tổng Tân Khai. Năm 1948, xã Xương Điền hợp với lý Hòa Định và lý Văn Lý thành xã Tân Hưng thuộc khu III, huyện Hải Hậu.

Năm 1952, xã Tân Hưng đổi tên là xã Hải Lý cho đến ngày 1.7.2025, được sáp nhập với một số địa phương khác của huyện Hải Hậu cũ (thị trấn Cồn, xã Hải Chính, Hải Sơn, Hải Tân) thành xã mới Hải Tiến thuộc tỉnh Ninh Bình.

Trong quá trình khai hoang mở đất, lấn biển, đời sống tôn giáo, tín ngưỡng của người dân cũng được phát triển. Năm 1797 giáo xứ Xương Điền được thành lập. 

Đến năm 1877, xứ Xương Điền lập thêm và xây dựng nhà thờ họ Trái Tim Chúa lần thứ nhất, khi đó nhà thờ còn đơn sơ, được xây dựng trên diện tích 14 m x 7 m và được lợp mái bổi. 

Từ thập kỷ thứ 2 của thế kỷ XX, khu "Cồn Cát Bể" đã rơi vào tình trạng bị biển lấn, bãi thoái nhanh, do đê biển được đào đắp bằng đất nên không chịu được sóng lấn và sự xâm thực của biển. 

Năm 1917 thì tái thiết nhà thờ giáo họ lần thứ 2, lùi sâu vào phía trong khoảng 3.000 m so với vị trí cũ với bản thiết kế của một kiến trúc sư người Pháp. 

Nhà thờ được hoàn thành vào năm 1927 trên khuôn viên rộng 9.330 m², có chiều dài 47 m, rộng 15 m, tháp chuông cao 27 m, vòm thánh giá cao 15 m với kiến trúc cửa vòm, nhiều hoa văn trang trí tỉ mỉ mang phong cách châu Âu. Ngoài ra nhà thờ còn có nhà quán dài 29 m, rộng 6,4 m, cao 4,5 m.

Trong quá trình sử dụng, với sự xâm lấn không ngừng của biển, năm 1998, giáo họ Trái Tim Chúa tiếp tục phải di chuyển vào trong nội địa xây dựng nhà thờ lần thứ 3. 

Năm 2003, nhà thờ Trái tim Chúa lần thứ 3 được hoàn thành với khuôn viên rộng 3.700 m², nhà thờ dài 47 m, rộng 15 m, tháp chuông cao 37 m, thiết kế kiểu 4 mái, bằng bê tông kiên cố. 

Cuối tháng 9.2005, cơn bão số 7 (bão Damrey) gây thiệt hại nặng nề cho các tỉnh ven biển như Thanh Hóa, Nam Định, Ninh Bình (cũ), đã phá hủy toàn tuyến đê bao phía ngoài, "xóa sổ" làng chài dọc bãi biển Xương Điền - Văn Lý.

Nền móng, tháp chuông còn để lại của một số nhà thờ cũ sau khi đã được di chuyển cũng bị đánh đổ hoàn toàn như: nhà thờ giáo họ Thánh Phê-rô, giáo họ Thánh Madalena... 

Riêng nhà thờ giáo họ Trái Tim Chúa (dấu tích còn lại của nhà thờ được tái thiết, xây dựng lần thứ 2) vẫn còn lại tháp chuông, nền nhà thờ và một phần tường phía bắc, có nguy cơ sụp đổ bất cứ lúc nào.

Từ năm 2015, UBND tỉnh Nam Định (cũ) đã chỉ đạo việc nghiên cứu, bảo tồn nhà thờ đổ Hải Lý và tổ chức nhiều hội nghị bàn các biện pháp để bảo tồn lâu dài di tích nhà thờ đổ trên bãi biển xã Hải Lý. 

Các chuyên gia cho biết: việc bảo tồn di tích tháp chuông là rất cần thiết, vì nhà thờ đổ trên bãi biển xã Hải Lý là chứng tích duy nhất ở Việt Nam và hiếm gặp trên thế giới cần được giữ gìn, bảo vệ và khai thác nhằm mục đích nghiên cứu khoa học, giáo dục về bảo vệ môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu. 

Bên cạnh đó, việc bảo tồn di tích tháp chuông nhà thờ đổ trên bãi biển Hải Lý cũng ghi nhận công lao to lớn của người dân xã Hải Hậu (cũ) nói riêng và của người dân tỉnh Nam Định (cũ) nói chung trong công cuộc khai hoang, lấn biển trong lịch sử.

Đồng thời, nếu được tổ chức bảo tồn tốt, nơi đây sẽ là thắng cảnh thu hút du khách về tham quan, du lịch, nghiên cứu khoa học..., góp phần phát triển du lịch địa phương.

Cuối tháng 10.2025, phóng viên Báo Thanh Niên có mặt tại nhà thờ đổ Hải Lý và ghi nhận việc xuống cấp trầm trọng của di tích, cũng như sự hoạt động đa dạng của các nhà hàng quán ăn xung quanh. 

Chứng kiến hiện trạng này, nhiều du khách trong và ngoài nước, khi chúng tôi hỏi, đều nêu ý kiến: nếu không có biện pháp bảo tồn nhanh chóng, hữu hiệu thì chứng tích rất dễ bị hư hỏng, sụp đổ, nhất là trong thời điểm gió bão, mưa lũ ngày càng bất thường như trong năm 2025 này. 

Đặc biệt, một số nhà hàng quán ăn được xây dựng, kinh doanh ngay sát di tích cũng tạo nên sự nhếch nhách, bó hẹp không gian và không đảm bảo an toàn, giữ gìn vệ sinh môi trường cho di tích.