Nghệ sĩ dương cầm của tiếng cười

Beethoven có khi nào viết ra những tác phẩm dở không? Alfred Brendel, bậc thầy piano của thế kỷ 20, đảm bảo với ta là có.

Người ta gọi ông là nghệ sĩ piano đầu tiên thu âm toàn bộ tác phẩm độc tấu piano của Beethoven. Nhưng chính ông bảo không phải. 

Ông đâu có thu âm hết. Ông đã bỏ qua một số bản mà ông cho rằng chẳng cần đến Beethoven mà những người đương thời hay mấy cậu sinh viên tập tành sáng tác cũng làm ra được.

Khai quật những điều hài hước

Dám "chê" Beethoven chắc cũng không có nhiều người. Nhưng dám diễn giải những tác phẩm của Beethoven trong những năm cuối đời là "tuyển tập những nét hài hước trong âm nhạc" thì hẳn càng ít hơn nhiều.

Brendel có thể khiến ta liên tưởng tới một Milan Kundera trong âm nhạc, vì cũng như Kundera, ông dành sự quan tâm đầy học thuật và trí tuệ tới tiếng cười, tới sự vô nghĩa, sự tầm phào. 

Trong Những di chúc bị phản bội, Kundera lập luận về sự xuất hiện của những nhà tiểu thuyết đầu tiên gắn liền với sự phát minh ra cái hài hước.

Thì Brendel cũng thế thôi, ông luôn khai quật được những điều hài hước ẩn nấp trong những nhạc phẩm tưởng chừng rất nghiêm túc trong lĩnh vực không thể nghiêm trang hơn, nhạc cổ điển. 

Ông thấy ở Haydn là "bậc thầy của sự liều lĩnh và bất ngờ". Ông thấy ở Beethoven sự nhẹ dạ và nghịch ngợm.

Với Für Elise chẳng hạn, cái bản bagatelle đầy vẻ trữ tình, thiết tha mà cũng không ít những phân đoạn "drama" ấy của Beethoven, dưới ngón đàn của Brendel lại có vẻ ngả ngốn và dí dỏm. 

Nhưng âm nhạc của Mozart, người mà ta thường cho là phù phiếm hơn cả, vui vẻ hơn cả, thì Brendel lại bảo không hề hài hước đâu nhé.

Trong một bài giảng về sự không - nghiêm - túc của nhạc cổ điển, Brendel trích dẫn một câu cách ngôn của Pliny the Younger: "Thi thoảng tôi cười, tôi đùa, tôi chơi, tôi là một con người". Câu ấy như thể ngụ ý rằng cứ biết cười đi, rồi sẽ biết đùa, rồi sẽ biết chơi (piano), rồi sẽ làm được một con người ra dáng con người.

Tiếng cười sảng khoái nhất

Brendel không chơi nhạc cho đến hơi thở cuối cùng. Trước khi sang tuổi 80, ông đã tạm biệt âm nhạc. Khi nói lời chia tay âm nhạc, ông có nói về việc những buổi hòa nhạc ngày càng quá sức với mình, nhưng "tôi vẫn cười được - không nhiều như trước nhưng vẫn đủ để sinh tồn".

Nhà ông treo bức tranh vẽ một nghệ sĩ dương cầm đang cười khùng khục, xung quanh khán giả thì chăm chú và căng thẳng lắng nghe. Chúng ta cứ nghĩ bước vào một nhà hát là bước vào một thánh đường, ta mang tất cả sự nghiêm trang đến để kính cẩn cúi đầu trước âm nhạc như cúi đầu trước thần thánh, còn người nghệ sĩ là một nhà tiên tri đang thay thần thánh giảng đạo cho chúng ta.

Nhưng biết đâu chẳng phải thế? Biết đâu người nghệ sĩ, như Brendel, thực ra đang thầm trêu đùa, thầm cười cợt với âm nhạc, chỉ có chúng ta là tưởng mọi thứ trong nhà hát đều nghiêm nghị.

Alfred Brendel vừa mất, thọ 94 tuổi. Ngoài là một nghệ sĩ dương cầm, Alfred Brendel cũng là một cây bút tiểu luận tuyệt vời về nghệ thuật, một thi sĩ với dấu ấn riêng.

Trong một bài thơ nói về kiếp sau, Brendel tưởng tượng con người sau khi chết đi đều có thể chuộc lại đời mình: "Lấy ví dụ, Beethoven/ có thể được chuộc lại ở bờ bên kia/ trên tư cách một người làm bánh/ thảy bột vào lò với cơn thịnh nộ đã thành quen thuộc".

Ông hóm hỉnh ví von những bản sonata của bậc thầy âm nhạc với bánh Pretzel, còn những bản Bagatelle giống như bánh hạt hoa anh túc. 

Vậy còn Brendel thì sao? Bây giờ khi đã sang thế giới bên kia, ông sẽ "chuộc lại" đời mình bằng cách nào? Ta không biết được, nhưng dù ông sẽ trở thành ai ngoài một nghệ sĩ piano, thì hẳn ông cũng làm điều đó với tất cả tiếng cười sảng khoái nhất.