Nghệ An có một loài cá được gọi là "lộc suối" cả làng cùng canh giữ, lắp camera giám sát 24/24h

Loại cá quý hiếm này được người dân tại Nghệ An thay nhau canh giữ, tránh nguy cơ săn bắt tới cạn kiệt.

Loài cá quý đang bị đe dọa chính là: Cá Mát (Onychostoma gerlachi), còn gọi là cá sỉnh cao hay cá niên, từ lâu được xem là "lộc suối" tại Nghệ An.

Cá Mát phân bố chủ yếu ở các sông suối trung lưu, thượng lưu phía Bắc như hệ thống sông Hồng, gồm sông Đà, sông Thao, sông Lô, sông Gấm. Đặc biệt, cá Mát tại sông Giăng có những đặc trưng dễ nhận biết: vảy hồng nhạt, thân có ba đến sáu chấm đen, kích thước nhỏ hơn so với các vùng khác.

Cá Mát sống thành đàn tại các khe hốc đá, nơi nước chảy xiết và nền sỏi cát sạch. Ban ngày chúng ẩn dưới vực sâu, tối ra kiếm mồi gồm côn trùng, giun đỏ và rong rêu bám đá. Hàm dưới sắc và cứng giúp cá cạp mạnh vào đá, tạo ra những vết trắng trên sỏi suối dấu hiệu giúp con người nhận biết nơi có nhiều cá.

Tại Nghệ An, cá Mát được xem là đặc sản vùng cao, nổi tiếng với thương hiệu "Cá Mát sông Giăng" hay "Cá Mát miền Tây xứ Nghệ". Thịt cá trắng, thơm, ít xương, ít mỡ, thích hợp chế biến kho niêu đất, nướng than, chiên giòn hay nấu canh. Giá bán dao động 250.000–350.000 đồng/kg, cao hơn nhiều so với các loại cá suối thông thường, nhưng luôn khan hiếm.

Cá Mát không chỉ là món ăn đặc sản mà còn gắn liền với đời sống văn hóa đồng bào vùng cao. Tại Khe Cặt, xã Tam Thái, dòng suối nguyên sơ, giàu oxy là nơi sinh trưởng lý tưởng, từng đàn cá bơi lượn như "lộc trời", gắn liền với bữa cơm, lễ cúng và ký ức tuổi thơ của nhiều thế hệ.

Tương tự, suối Nậm Cướm tại xã Hùng Chân cũng là nơi trú ngụ của cá Mát cùng các loài cá suối khác. Người dân địa phương xem việc bảo vệ cá như giữ gìn hồn cốt của bản làng.

Người dân chung tay giữ gìn cá quý

Tuy nhiên, loài cá quý hiếm này đang đối mặt nguy cơ suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức, sử dụng chất nổ, chất độc, điện hay lưới chài mắt nhỏ, khai thác trong mùa sinh sản. Các hoạt động tác động môi trường như lấy sỏi, khai thác rừng và xả thải sinh hoạt cũng làm suy giảm chất lượng nước và môi trường sống của cá. Cá Mát được xếp hạng "Sẽ nguy cấp" trong Sách đỏ Việt Nam từ năm 2007.

Trước thực trạng này, nhiều địa phương đã triển khai các mô hình bảo tồn dựa vào cộng đồng, bước đầu mang lại hiệu quả rõ nét. Tại xã Hùng Chân, Chỉ thị số 01-CT/ĐU về "Bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản gắn với bảo tồn cá Mát" được thực hiện với các giải pháp đồng bộ: tuyên truyền, giáo dục pháp luật, xây dựng quy ước bản làng, cấm khai thác ở các khu vực bảo vệ, gắn với hội thi đánh bắt cá mang tính văn hóa truyền thống để phát triển du lịch – Thông tin trên Báo và Phát thanh truyền hình Nghệ An.

Các khu bảo tồn cá Mát tại xã Tam Thái được xác định rõ ràng, bao gồm bãi đẻ, nơi trú ẩn và các khu vực quan trọng dọc các khe, suối. Camera giám sát 24/24h được lắp đặt để kiểm soát việc khai thác trái phép. Những hành vi vi phạm bị xử lý nghiêm, đồng thời các khu vực xung quanh được khai thác hạn chế theo cơ chế luân phiên, đảm bảo nguồn lợi bền vững.

Nhờ sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền và cộng đồng, công tác bảo tồn cá Mát tại các khe, suối miền Tây Nghệ An đang đi vào thực chất, vừa bảo vệ nguồn lợi thủy sản quý hiếm, vừa duy trì giá trị văn hóa, kinh tế và du lịch địa phương. Cá Mát không chỉ là "của ngon hiếm thấy" mà còn là biểu tượng của thiên nhiên và văn hóa vùng cao, nhắc nhở con người về trách nhiệm giữ gìn môi trường sống bền vững.