Mỹ chật vật truy dấu uranium Iran

Sau loạt không kích vào cơ sở hạt nhân Iran, Mỹ và IAEA rơi vào cuộc truy tìm lượng uranium làm giàu bị nghi đã biến mất, trong thế rượt đuổi đầy ẩn số như mèo vờn chuột.

Những cuộc không kích của Mỹ và Israel vào các cơ sở hạt nhân của Iran đã tạo ra một tình thế nan giải cho các thanh sát viên Liên Hợp Quốc: Làm sao để biết được liệu số uranium làm giàu - một phần trong đó có thể gần đạt cấp độ vũ khí - đã bị chôn vùi dưới đống đổ nát hay bị bí mật giấu đi?

Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố rằng các cơ sở hạt nhân hàng đầu của Iran tại Fordow, Natanz và Isfahan đã bị “xóa sổ”. Tuy nhiên, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) cho biết hiện chưa rõ mức độ thiệt hại thực sự tại Fordow - nơi sản xuất phần lớn lượng uranium làm giàu cấp độ cao nhất của Iran.

IAEA mất dấu uranium giữa đống đổ nát

Tổng Giám đốc IAEA Rafael Grossi nhận định rằng nhiều máy ly tâm tại Fordow có thể đã bị phá hủy. Nhưng vấn đề đáng lo hơn là số phận của khoảng 9 tấn uranium làm giàu, trong đó có hơn 400 kg ở mức gần đạt cấp độ vũ khí. Hiện chưa rõ lượng này đã bị phá hủy hay đã được chuyển đi trước khi các cuộc không kích xảy ra.

Một số quan chức đương nhiệm và cựu quan chức từng tham gia kiểm soát chương trình hạt nhân Iran nói với Reuters rằng các đợt không kích có thể đã vô tình tạo điều kiện cho Tehran tẩu tán uranium. Điều này khiến tiến trình điều tra của IAEA dự báo sẽ kéo dài và đầy khó khăn.

Olli Heinonen - cựu trưởng nhóm thanh sát của IAEA, cho rằng việc xác minh sẽ đòi hỏi thu gom vật liệu từ hiện trường đổ nát, kết hợp phân tích pháp y và lấy mẫu môi trường. Ông cũng lưu ý rằng một phần vật liệu có thể đã thất lạc hoặc bị chôn vùi sâu, rất khó tiếp cận.

Ảnh vệ tinh cho thấy cận cảnh các máy xúc đang hoạt động tại các lối vào đường hầm tại cơ sở Fordow của Iran hôm 27/6. Ảnh: Maxar Technologies đăng trên Reuters.

Số phận 9 tấn uranium làm giàu

Theo các tiêu chuẩn của IAEA, hơn 400 kg uranium được Iran làm giàu tới mức 60% - chỉ còn một bước nữa là đạt ngưỡng 90% cần thiết cho vũ khí hạt nhân. Nếu được làm giàu tiếp, số nguyên liệu này có thể đủ để chế tạo tới 9 đầu đạn hạt nhân. Nguy cơ một phần nhỏ trong đó bị thất lạc đã khiến các nước phương Tây đặc biệt lo ngại.

Một số chuyên gia cho rằng Iran có thể đã hành động trước. Ông Grossi tiết lộ rằng ngày 13/6, trước khi Israel bắt đầu chiến dịch, Iran đã thông báo đang triển khai “biện pháp bảo vệ thiết bị và vật liệu hạt nhân”. Dù không nêu rõ, thông điệp này được hiểu là một phần uranium có thể đã được di dời.

Ông Rafael Grossi, Tổng giám đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Ảnh: Reuters.

Một nhà ngoại giao phương Tây cũng cho biết phần lớn uranium làm giàu tại Fordow dường như đã được chuyển đi trước thời điểm bị tấn công.

“Đây sẽ là một trò chơi mèo vờn chuột,” ông nói, ám chỉ tiến trình kiểm kê sẽ kéo dài và đầy nghi vấn khi không có bằng chứng rõ ràng về lượng uranium đã biến mất.

Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ Donald Trump phủ nhận khả năng Iran đã di chuyển uranium trước cuộc không kích. Phát biểu ngày 29/6, ông cho rằng uranium quá nặng để vận chuyển trong thời gian ngắn và phía Mỹ cũng không báo trước nên Iran không có cơ hội xoay xở.

Thách thức kiểm kê từng gram uranium

Trước khi Israel phát động chiến dịch quân sự kéo dài 12 ngày, IAEA vẫn giám sát thường xuyên các cơ sở làm giàu uranium của Iran theo khuôn khổ Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí hạt nhân (NPT). Nhưng sau đợt không kích, mọi hoạt động giám sát đã bị gián đoạn. Quốc hội Iran cũng đã bỏ phiếu đình chỉ hợp tác với IAEA, một động thái phản ứng trước nghị quyết chỉ trích Iran của cơ quan này.

Trong khi đó, IAEA cho hay họ không thể tiếp cận các cơ sở bị tấn công và chưa thể xác minh vật liệu uranium còn lại ở đâu. Iran cũng bị nghi cất giữ một số lượng máy ly tâm chưa khai báo tại các địa điểm bí mật, điều từng được IAEA cảnh báo trước đó. Nếu Iran muốn tái lập một cơ sở làm giàu uranium mới, họ có đủ thiết bị để thực hiện.

Tổng Giám đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), ông Rafael Mariano Grossi (giữa), thăm triển lãm về các thành tựu hạt nhân của Iran tại Tehran hồi giữa tháng 4/2025. Ảnh: Times of Israel.

Tổng Giám đốc Rafael Grossi nói rằng Iran có thể khôi phục sản xuất uranium làm giàu trong vài tháng tới. Theo ông, họ vẫn giữ được năng lực kỹ thuật để đưa máy ly tâm quay trở lại hoạt động, và việc đó có thể diễn ra nhanh chóng nếu không bị giám sát.

Trong một phát biểu với CBS, ông Grossi thừa nhận cơ quan của ông không rõ lượng uranium đã được cất giữ ở đâu. “Chúng tôi cần được tiếp cận các vị trí có thể xác minh, để biết chính xác uranium đang ở đâu và điều gì đã xảy ra”, ông nói.

Thế giằng co ngoại giao chưa kết thúc

Không chỉ tạo ra khủng hoảng kỹ thuật, chiến dịch không kích còn khiến quan hệ giữa Iran và IAEA rạn nứt nghiêm trọng. Iran cáo buộc nghị quyết của IAEA đã “bật đèn xanh” cho Israel tấn công, còn IAEA bác bỏ điều này. Cơ quan thanh sát hiện chưa thể quay lại Iran, trong khi căng thẳng ngoại giao vẫn leo thang.

Chuyên gia Kelsey Davenport từ Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí (Washington) cảnh báo rằng kho uranium làm giàu 60% dù không phải là mục tiêu tấn công trực tiếp vẫn là rủi ro lớn nhất về phổ biến hạt nhân, nhất là nếu Iran mất kiểm soát cả hệ thống máy ly tâm.

Một nguy cơ khác là Tehran có thể tái khởi động chương trình làm giàu tại một địa điểm chưa khai báo, điều từng xảy ra trong quá khứ. Khi thanh sát viên không thể tiếp cận, mọi thứ trở thành cuộc rượt đuổi trong bóng tối.

Một nhà ngoại giao phương Tây nói: “Nếu Iran minh bạch và bàn giao đủ 400 kg uranium, vấn đề có thể kiểm soát được. Nhưng nếu họ không hợp tác, sẽ không ai biết điều gì đã thực sự xảy ra”.

Mỹ khẳng định sẽ tiếp tục hỗ trợ IAEA trong việc thanh sát và kêu gọi Iran đảm bảo an toàn cho các chuyên gia quốc tế. Nhưng để kiểm kê từng gram uranium - theo tiêu chuẩn nghiêm ngặt của IAEA - sẽ là hành trình đầy gian nan phía trước.