'Môn tự nguyện' trong giờ chính khóa: Những vấn đề pháp lý cần xem xét

Những tuần đầu năm học 2025 - 2026 thời khóa biểu ở không ít trường dày đặc các môn liên kết, 'môn tự nguyện' có thu phí xếp xen kẽ chính khóa khiến phụ huynh bức xúc.

NGHỊCH LÝ "TỰ NGUYỆN" TRONG KHUNG BẮT BUỘC

Miễn học phí từ mầm non đến hết THPT là bước tiến lớn về an sinh. Tuy nhiên, ngay đầu năm học nhiều gia đình phản ánh nếu học đủ gói liên kết/câu lạc bộ và bán trú thì số tiền tăng thêm có thể xấp xỉ 2 - 2,2 triệu đồng/tháng/học sinh (HS). Với hộ công nhân có 2 hoặc 3 con đang đi học thì khoản này là nỗi lo quá lớn.

Nghịch lý thấy rõ trong lớp là khi trong một tiết, một nhóm học môn liên kết có phí, nhóm còn lại ngồi chờ. "Tự nguyện" biến thành áp lực mềm. Quyết định của cha mẹ lập tức tạo ra 2 trải nghiệm giáo dục khác nhau trong cùng tập thể, làm loãng ý nghĩa công bằng của miễn học phí.

Lý do các trường nêu ra là thiếu nguồn lực như định mức giáo viên (GV), thiết bị, ngân sách…, cần đối tác liên kết để bù. Đó là thực tế nhưng nếu năng lực cốt lõi của Chương trình GDPT 2018 như ngoại ngữ, tin học, năng lực tự chủ lại phụ thuộc dịch vụ trả phí thì câu hỏi về thiết kế khung thời lượng và bảo đảm chất lượng chính khóa là không thể né tránh.

Cơ chế thu - chi của dịch vụ liên kết không đồng nhất khi nhà cung cấp quyết định giá còn trường tổ chức lớp, phân phòng, thậm chí có nơi còn trích tỷ lệ "quản lý/cơ sở vật chất". Phụ huynh hiếm khi được công khai hồ sơ GV, chuẩn năng lực, lộ trình lẫn tiêu chí đánh giá độc lập hay nguyên tắc hình thành giá và tỷ lệ phân bổ. Khi thông tin không đầy đủ, "tự nguyện" không còn là lựa chọn có hiểu biết mà là mua trong mù mờ.

Đây là dấu hiệu thị trường hóa thiếu luật chơi, thiếu chuẩn công khai bắt buộc (chương trình, giá, hợp đồng, tỷ lệ trích, đầu ra), thiếu quy trình chọn nhà cung cấp (đấu thầu/đặt hàng), thiếu giám sát độc lập triển khai ngay trong học đường.

Lợi ích tốt nhất cho học sinh

Đầu tiên, pháp luật về giáo dục và quyền trẻ em đặt nguyên tắc bình đẳng về cơ hội, lợi ích tốt nhất của trẻ. Tổ chức thu phí trong giờ bắt buộc và để HS không tham gia phải ngồi chờ dễ tạo phân tầng ngay trong lớp, đi ngược tinh thần tiếp cận bình đẳng.

Trường công phải công khai các khoản thu, dịch vụ, tiêu chuẩn chất lượng, kết quả đánh giá. Với các dịch vụ liên kết bên ngoài thì có những điều tối thiểu nhà trường cần công bố như: (1) năng lực pháp lý, nhân sự giảng dạy (bằng cấp, chứng chỉ, kiểm tra lý lịch phù hợp môi trường học đường); (2) chương trình, thời lượng, học liệu; (3) mức giá, nguyên tắc hình thành giá, tỷ lệ phân bổ; (4) cam kết đầu ra, đánh giá độc lập; (5) cơ chế khiếu nại, hoàn tiền khi không đạt chuẩn. Nếu những yếu tố này thiếu công khai thì "môn học tự nguyện" dễ thành ép buộc trá hình.

Ngoài ra việc học chính khóa phải dành cho chương trình bắt buộc trong khung thời lượng đã được phê duyệt. Dịch vụ có phí nên nằm trong khung giờ riêng. Nếu vì đặc thù phải bố trí trong ngày học, nhà trường buộc phải cung cấp hoạt động thay thế có chủ đích (kế hoạch, mục tiêu, người phụ trách, tiêu chí đánh giá). Không thể để trẻ ngồi chơi, đọc tự do. Như thế vừa thiệt thòi trải nghiệm học tập vừa tăng rủi ro kỷ luật, an toàn và trách nhiệm pháp lý.

CẦN BAN HÀNH BỘ CHUẨN

Để chấm dứt tình trạng lẫn lộn giữa chính khóa và dịch vụ, bảo đảm bình đẳng cơ hội, minh bạch thu - chi và an toàn học đường, cần ban hành một bộ chuẩn tối thiểu áp dụng thống nhất toàn hệ thống làm căn cứ xếp thời khóa biểu, công khai liên kết, lấy ý kiến phụ huynh, giám sát thực thi và quy định trách nhiệm.

Cần yêu cầu các trường dừng xếp xen kẽ môn thu phí trong giờ học bắt buộc. Rà soát, công khai toàn bộ gói liên kết.

Ban hành tiêu chí tối thiểu cho nhà cung cấp. Áp dụng hợp đồng mẫu, quy định khung giá trần theo cấp học hoặc khu vực. Công khai tỷ lệ phân bổ, thiết lập hệ thống đánh giá độc lập và cơ chế hoàn tiền khi không đạt đầu ra. Việc chọn đối tác phải qua đấu thầu, tránh chỉ định cảm tính.

Lấy ý kiến đăng ký theo hình thức chỉ tham gia khi có sự đồng ý chủ động, rõ ràng thực sự, không mặc định tham gia. Cần nêu rõ phương án thay thế và quyền về sớm cho HS không đăng ký. Đồng thời quy định rõ người phụ trách, tỷ lệ quản sinh, phương án an toàn cho nhóm không tham gia để phụ huynh chọn cho con về sớm. Đặc biệt phải có hồ sơ bảo hiểm bắt buộc đối với các môn có rủi ro như bơi lội...

Cần công khai thời khóa biểu và các gói dịch vụ trên cổng thông tin, có kênh phản ánh trực tuyến, kiểm tra đột xuất và công bố kết quả.

Điều quan trọng là tăng đầu tư cho năng lực cốt lõi ngay trong chính khóa. Điều chỉnh định mức GV, phòng học, thiết bị. Các địa phương có thể lập quỹ hỗ trợ cơ hội học tập để HS khó khăn có thể tiếp cận ngoại khóa công bằng.

Miễn học phí là chính sách hoàn toàn đúng đắn nhưng để "môn tự nguyện" lấn vào khung giờ bắt buộc, tạo ra 2 trải nghiệm trong một lớp học là chưa thực hiện mục tiêu công bằng ngay từ cổng trường.

Một nền giáo dục công bằng không được xây dựng bằng khẩu hiệu mà bằng những thao tác rất cụ thể như một thời khóa biểu trong sạch, bảng công khai minh bạch, phương án thay thế đàng hoàng, cơ chế đo lường độc lập và cam kết ngân sách thẳng vào năng lực cốt lõi.

Khi những việc nhỏ ấy cùng hướng về công bằng thì "tự nguyện" sẽ trở lại đúng nghĩa và HS sẽ có một tiết học tử tế.