'Lệch pha' giữa đào tạo và thị trường lao động?

Thực tế người trẻ tốt nghiệp đại học ngành "này" nhưng đi làm nghề "nọ" đặt ra nhiều băn khoăn. Đây là sự năng động, thích nghi với thực tiễn đang thay đổi mỗi ngày hay liệu giữa đào tạo và thị trường lao động đang có sự "lệch pha"?

Giáo dục đại học có độ trễ so với thị trường

Theo chuyên gia giáo dục, tiến sĩ Giáp Văn Dương, việc sinh viên tốt nghiệp làm trái ngành không chỉ do lựa chọn cá nhân mà chủ yếu chịu tác động của quy luật cung cầu và cạnh tranh của thị trường.

"Nếu tỷ lệ này cao, nguyên nhân thường đến từ việc phân luồng đào tạo đại học và đào tạo nghề nghiệp mất cân đối dẫn đến tình trạng "thừa thầy thiếu thợ", nên sinh viên đại học ra trường phải chuyển qua làm công nhân vì không đủ việc làm. Hoặc nhà trường đào tạo không bám sát nhu cầu lao động của xã hội, do dự báo sai hoặc không có dự báo, nên cung cầu của các ngành nghề vênh nhau quá nhiều. Ngoài ra, việc thiếu hướng nghiệp trước khi chọn ngành, cùng với sự biến động nhanh của thị trường lao động, cũng khiến sinh viên khó theo đúng nghề đã được đào tạo", ông Dương nhận định.

Cũng theo ông Dương, chương trình đào tạo còn chưa đáp ứng được yêu cầu làm việc của doanh nghiệp, tổ chức: "Lý do rất đơn giản. Sau các thủ tục về xây dựng và phê duyệt, những gì đi được vào chương trình, giáo trình thường trễ hơn những gì ngoài thực tế khoảng 10 năm nên chương trình lạc hậu so với bên ngoài là đương nhiên. Tuy nhiên, các doanh nghiệp đều đã xác định sau khi tuyển dụng sẽ đào tạo lại. Do đó, việc phải làm trái ngành trái nghề có chịu ảnh hưởng của chương trình đào tạo chưa sát, nhưng cơ bản vẫn do mất cân đối cung cầu trong thị trường lao động".

Tiến sĩ Hà Thanh Vân, Phó giám đốc Trung tâm xúc tiến văn hóa nghệ thuật Việt Nam, giảng viên thỉnh giảng tại nhiều trường đại học, cho rằng thực tế sinh viên làm trái ngành là một hiện tượng phổ biến không chỉ ở Việt Nam mà cả trên thế giới.

"Tôi cho rằng đây là kết quả của nhiều nguyên nhân. Trong đó có việc đào tạo và nhu cầu thị trường chưa thật sự khớp nhau. Có những ngành đại học đào tạo nhiều nhưng thị trường lại không sử dụng hết trong khi có ngành thiếu nhân lực nhưng chưa thu hút được người học. Điều này dẫn tới tình trạng cung và cầu không phù hợp, sinh viên tốt nghiệp phải chuyển hướng nghề nghiệp. Hay sự thay đổi nhanh chóng của xã hội cũng khiến nhiều bạn trẻ khám phá ra những đam mê mới, cơ hội mới ngoài ngành học. Và việc làm trái ngành cũng có thể là biểu hiện của sự năng động và thích nghi với đời sống. Nếu chỉ bám vào ngành học cứng nhắc, nhiều bạn trẻ sẽ bị giới hạn cơ hội. Quan trọng là kỹ năng nền tảng như tư duy, quản lý, giao tiếp, ngoại ngữ, công nghệ… giúp họ có thể linh hoạt xoay chuyển", bà Vân phân tích.

Chuyên gia này nói thêm: "Nhiều năm qua, đào tạo còn chạy theo chỉ tiêu, ồ ạt ở một số ngành "hot" khiến cung vượt cầu, trong khi chương trình nặng lý thuyết, thiếu thực hành, giáo trình lạc hậu, khiến sinh viên khó đáp ứng ngay yêu cầu công việc. Tấm bằng nhiều khi chỉ mang tính hình thức".

Tuy vậy, bà Vân nhấn mạnh giáo dục đại học luôn có độ trễ so với thị trường, trong bối cảnh xã hội và công nghệ biến đổi nhanh, ngay cả ở các nước phát triển cũng có tình trạng làm trái ngành. "Do đó, bằng đại học nên được xem là nền tảng tri thức, còn kỹ năng cần được bồi đắp qua trải nghiệm, đào tạo lại và tự học. Giải pháp cốt lõi là tăng liên kết giữa nhà trường với doanh nghiệp và xã hội để chương trình học thực tế hơn", bà Vân đề xuất.

Có việc hay không để thí sinh tính sau?

Tiến sĩ Hà Thanh Vân thẳng thắn nói: "Tôi nghĩ rằng thực tế không ít trường đại học hiện nay chạy theo chỉ tiêu tuyển sinh, quảng bá ngành học bằng những lời hứa rất hấp dẫn như cơ hội việc làm rộng mở, lương cao, dễ thăng tiến… nhưng lại chưa chứng minh được bằng số liệu cụ thể hoặc bằng những chương trình thực tiễn gắn với doanh nghiệp. Điều này khiến phụ huynh và học sinh dễ ngộ nhận, rồi sau đó thất vọng khi đầu ra không như kỳ vọng".

Tiến sĩ Giáp Văn Dương cũng cho rằng có tình trạng nhiều trường chạy theo số lượng, mở ngành hot để hút thí sinh. Và tình trạng này ngày càng nặng nề.

"Hầu hết các trường đại học bây giờ đều phải chạy đua tuyển sinh để tự chủ tài chính và phát triển nhà trường. Đó là cuộc đua sống còn giữa các trường. Do đó, mỗi khi có trào lưu mới, ngành hot thì các trường đều đua nhau mở ngành nhằm thu hút thí sinh, còn học xong ra trường có việc làm hay không thì… để thí sinh tính sau. Nếu học xong, ngành hot có nhu cầu thì sinh viên có việc làm. Còn ngược lại, thì đương nhiên là phải làm trái ngành vì thông thường, từ ngành hot trên truyền thông đến thực tế công nghiệp là một khoảng cách xa vời vợi, có khi không biết bao giờ mới đạt được", ông Dương nhận định.

Việc hướng nghiệp còn yếu, thiếu đồng đều

Ông Trần Nam, chuyên gia tư vấn tuyển sinh và hướng nghiệp của một trường ĐH thuộc ĐH Quốc gia TP.HCM, cho rằng công tác hướng nghiệp ở bậc THPT còn yếu, thiếu đồng đều. Bên cạnh đó, nhiều học sinh chọn ngành theo trào lưu hoặc áp lực phụ huynh, dẫn đến hệ lụy về chất lượng đào tạo và khả năng làm việc sau này.

"Làm trái ngành không được khuyến khích vì làm giảm hiệu quả đào tạo đại học, nhưng đây vẫn là thực tế khó tránh. Nhiều sinh viên chọn trái ngành do quyết định cá nhân hoặc tạm thời, và điều này không thể hoàn toàn đổ lỗi cho nhà trường hay thị trường lao động. Giải pháp là các bên cùng ngồi lại để giảm thiểu tình trạng này. Về phía cơ sở giáo dục, cần xây dựng quy trình hỗ trợ sinh viên xuyên suốt từ khi nhập học đến lúc tốt nghiệp. Đồng thời, nhà trường phải thường xuyên lấy ý kiến nhà tuyển dụng để cập nhật chương trình đào tạo, khảo sát nhu cầu lao động, đưa ra chỉ tiêu tuyển sinh hợp lý, tránh dư thừa nhân lực", ông Nam nói thêm.

Nghiên cứu sinh, thạc sĩ Lê Hoài Việt, giảng viên Trường ĐH Mở TP.HCM, thành viên Hội đồng Tư vấn và hỗ trợ khởi nghiệp quốc gia phía nam, cho rằng sinh viên ra trường việc làm trái ngành là trách nhiệm của cá nhân, nhà trường và xã hội.

Theo ông Việt, người trẻ phải tự hiểu mình, chuẩn bị năng lực và chịu trách nhiệm với lựa chọn nghề nghiệp, không thể đổ lỗi cho nhà trường. Về phía cơ sở giáo dục, cần hướng nghiệp sớm, cung cấp dữ liệu thị trường minh bạch, thiết kế chương trình linh hoạt, giám sát thực tập và rèn kỹ năng nền tảng cùng đạo đức nghề.

Ông Trần Anh Tuấn, chuyên gia dự báo nguồn nhân lực, Phó chủ tịch Hội Giáo dục nghề nghiệp TP.HCM, cho rằng nguyên nhân chính khiến nhiều người trẻ làm trái ngành là do định hướng nghề nghiệp không rõ ràng: chọn ngành theo trào lưu, mong muốn của gia đình, thiếu khảo sát nhu cầu xã hội, không dựa vào năng lực, sở thích thực tế. Thêm vào đó, chương trình đào tạo nhiều nơi còn nặng lý thuyết, thiếu kỹ năng thực hành, chưa theo kịp chuyển đổi của thị trường lao động số

Ông Tuấn cũng chỉ ra yếu tố biến động kinh tế, xã hội là có ngành nghề bão hòa, có ngành bị thay đổi bởi công nghệ, khiến sinh viên ra trường buộc phải làm trái ngành để nhanh có thu nhập. Ngoài ra, một bộ phận sinh viên còn thiếu kỹ năng thiết yếu như giao tiếp, ngoại ngữ, công nghệ, giải quyết vấn đề và làm việc nhóm, dẫn đến khó cạnh tranh. (còn tiếp)