Làm một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc: Hiện đại, sáng tạo, kết nối công nghệ

Một bộ sách giáo khoa chuẩn, thống nhất trong cả nước không phải là 'quay về lối cũ' một chương trình một bộ sách, mà phải xây dựng bộ sách giáo khoa hiệu quả hơn, dễ sử dụng.

Bộ sách giáo khoa ấy cũng phải phù hợp nhiều đối tượng, tiết kiệm chi phí xã hội và hiện đại hơn, tức là gợi mở sáng tạo, kết nối công nghệ và tài nguyên số.

Chỉ khi sách giáo khoa được thiết kế hiệu quả và khơi dậy sáng tạo, nó mới thực sự trở thành động lực cho đột phá phát triển giáo dục.

Phải đổi mới sách giáo khoa

Kể từ khi Chương trình giáo dục phổ thông 2018 được triển khai, Việt Nam đã chuyển từ mô hình "một bộ sách giáo khoa duy nhất" sang cho phép nhiều bộ sách giáo khoa (SGK) lưu hành. Đây là bước đổi mới quan trọng, tạo thêm lựa chọn và thúc đẩy cạnh tranh.

Tuy nhiên sự thay đổi này cũng nảy sinh bất cập: lựa chọn ở cơ sở thiếu thống nhất, chi phí tăng, giáo viên và học sinh gặp khó trong triển khai, còn tính hiện đại của SGK chưa rõ. SGK chưa khơi dậy nhiều trí tò mò, chưa dẫn dắt tới học liệu mở, cũng chưa gắn kết công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI) - vốn là đòi hỏi tất yếu của đột phá phát triển.

Trong bối cảnh ấy, nghị quyết 71 về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo đã chỉ rõ SGK là công cụ cần chuẩn hóa, hiện đại hóa, gắn với hệ sinh thái học liệu mở, ứng dụng công nghệ và hướng tới phát triển phẩm chất, năng lực.

Một bộ SGK hiệu quả phải đạt nhiều mục tiêu. Với học sinh, đó là cuốn sách dễ tiếp cận, khuyến khích đặt câu hỏi và dẫn lối tới tri thức mới. Với giáo viên, đó là tài liệu chuẩn mực, đồng thời đủ linh hoạt để đổi mới phương pháp.

Với xã hội, SGK hiệu quả là bộ sách công bằng, chi phí hợp lý, ai cũng có thể tiếp cận, đồng thời phản ánh chuẩn mực tri thức quốc gia.

Và với quản lý giáo dục, SGK hiệu quả phải bảo đảm quy trình biên soạn - in ấn - phát hành minh bạch, tránh thất thoát, lãng phí, để đồng tiền đầu tư cho giáo dục được sử dụng đúng mục đích.

Cần đánh giá Chương trình giáo dục phổ thông 2018

Trước khi biên soạn SGK mới, cần có bước đi tiên quyết: đánh giá khoa học Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Chỉ khi có kết quả độc lập, công khai và được xã hội đồng thuận, việc làm một bộ SGK thống nhất mới có cơ sở khoa học và tính khả thi.

Khi triển khai, mô hình tổ chức phải rõ ràng. Bộ GD-ĐT cần chọn đội ngũ chuyên gia xuất sắc để biên soạn, tập hợp nhà khoa học, giáo viên giỏi, chuyên gia thiết kế học liệu số. Bản quyền SGK thuộc Nhà nước nhằm bảo đảm lợi ích công và khả năng cập nhật.

Khâu in ấn - phát hành phải đấu thầu công khai để minh bạch và hạ giá thành. Đồng thời cần bản điện tử giá thấp hoặc miễn phí, gắn với kho học liệu số gồm video, bài giảng, mô phỏng, ngân hàng câu hỏi. Bộ SGK phải tinh giản, chi phí hợp lý, đồng thời có mô đun mở rộng, gợi ý tham khảo quốc tế và hướng dẫn ứng dụng AI.

Để phát huy sáng tạo, tính hiện đại phải đặt ở trung tâm. Mỗi bài học cần có những điểm "neo" khơi gợi tò mò: câu hỏi lớn, tình huống thực tiễn, kết nối dữ liệu mở. 

AI có thể hỗ trợ cá nhân hóa, mô phỏng thí nghiệm hay đưa ra bài tập phân hóa. SGK hiện đại không dừng ở giấy tốt, số trang hay hình thức màu mè mà là công cụ giúp học sinh tiếp cận tri thức đa chiều.

Một hệ sinh thái đồng bộ là điều kiện cần. Trước hết ban hành bộ tiêu chuẩn SGK hiện đại làm thước đo xuyên suốt: tính khoa học, khả năng phát triển năng lực, mức độ gợi mở, liên thông số và dễ tiếp cận. Tiếp đến là quy trình phản biện hai vòng: học thuật (giới khoa học, sư phạm) và thực tiễn (giáo viên, học sinh ở nhiều vùng), có thí điểm lớp học thật để chỉnh sửa và cần phát triển bản số cùng với sách in.

Đồng thời phải bồi dưỡng giáo viên bởi SGK chỉ phát huy hiệu quả khi người thầy biết dùng nó linh hoạt. Cần kho "kịch bản dạy học" minh họa nhiều cách tiếp cận để giáo viên chia sẻ kinh nghiệm cùng với chính sách hỗ trợ thiết bị - kết nối để không ai bị bỏ lại phía sau.

Cốt lõi của một bộ SGK thống nhất là thống nhất trong đa dạng: thống nhất ở chuẩn kiến thức - kỹ năng và mạch nội dung xuyên suốt nhưng đa dạng ở phương pháp giảng dạy, ở cách tiếp cận học liệu và trong khả năng mở rộng sang công nghệ, AI. Khi đó, SGK trở về đúng vị trí: công cụ hữu ích trong hệ sinh thái học liệu chứ không phải "pháp lệnh" duy nhất.

Nghị quyết 71 đã chỉ rõ định hướng. Việc còn lại là làm đúng trình tự: đánh giá khoa học Chương trình giáo dục phổ thông 2018, ban hành chuẩn, biên soạn với bản quyền Nhà nước, đấu thầu in ấn minh bạch, triển khai có lộ trình, bồi dưỡng giáo viên.

Nếu làm chắc từng bước, Việt Nam có thể có một bộ SGK hiệu quả với người học, thiết thực với giáo viên, công bằng với xã hội, minh bạch với quản lý và hiện đại để nuôi dưỡng sáng tạo.